Чон тосханҷа сарнасты
24.04.2024
Хабарлар
Чарков аалдағылар прай марығларда чиңісчілер полыбысханнар
Ӱлӱкӱн. Хосхар айының 20-ҷі кӱнінде Ағбан пилтірі аймаандағы Чарков аалда Чир ине республика синінде пайрамналған
Чир ине – Хакас чирінҷе кӧс чӧрчеткен ӱлӱкӱн. Пылтыр ол Асхыс аймаандағы Кызлас аалда алғым таныхталған. Амды Чарков аалға читті.
Субботада, чил хазырланза даа, Чарков аалның Культура туразы алнында чон илееде чыылысхан. Пу пай тархыннығ аал. Ол Хакас Республикаа кӧп саблығ кізі сыйлап пирген. 1924 чылда Чарков аал аймах кіні полған. Андар 191 ааллығ 20 аал чӧбі кірген. 1930 чылда аймах кіні Ағбан пилтірінзер кӧзірілген. Аннаң сығара Чарков аймаа Ағбан пилтірі аймаа тіп адал сыххан.
Совет Союзы Матыры Михаил Егорович Доможаков Чарков аалда ӱр чыллар чуртаан паза «Степной» совхозта хой хадарчызы полып істенген. Аймах чылларда илееде саблығ кізі Чарков аалдағы школаны тоосхан. Мыннаң мындар олар тиксі Хакасияны прай хазнаа сабландырғаннар, оларның санында: РСФСР-ның саблығ артисттері Клавдия Семёновна Чаркова паза Анастасия Ивановна Тодикова, хакас поэт Валерий Гаврилович Майнашев, писатель паза Илбек Ада чаа араласчызы Иван Мартынович Костяков, Россияның саблығ пилоды Пётр Алексеевич Аткнин, Хакасияның саблығ артизі, Дмитрий Хворостовскийнің адынаң Хызылчардағы опера паза балет театрының ырҷызы полған Владимир Григорьевич Кирбижеков, Илбек Ада чаа араласчызы, «Ленин чолы» газетаның хабарҷызы полған Сергей Ильич Чарков паза пасхазы. Чарков чирінде хаҷан даа хыйға, чайаачы, кӱстіг, кӱлӱк чон чуртаан. Амғы туста пу аалда ідӧк илбек сағыстығ, чағбан чӱректіг, пай столлығ чон чуртапча.
Чыылысхан чонны ӱлӱкӱннең алғыстап, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрінің тоғызын толдырчатхан Лев Александрович Сафьянов чоох тутхан:
– Хакасия правительствозының, министерствоның паза позымның адынаң прайзын Чир ине ӱлӱкӱннең алғыстапчам. Піске амыр хоных, пай ас-тамах, пик аал хонии пирчеткен Ӧӧркі чайааннарны улуғлап, пӱӱн мында чыылыстыбыс. Амғы туста Хакасияда 107 аймах тілліг чон чуртапча. Прайзы позының кибір-чозахтарына тудынча, культуразын пайытча. Оой нимес туста піске прайзына чоннар аразындағы чылығ хайызығларны улам хайраллирға кирек. Хазииңар пик ползын, чолларың азых ползын, хынған сағыстарың толзын, Чарков аал хаҷан даа ӧңнензін!
Анаң сценадаң ідӧк чылығ сӧстернең айланған Хакасияның культура министрінің орынҷызы Лариса Юрьевна Киштеева:
– Пӱӱн хайхастығ ӱлӱкӱнні таныхтапчабыс. Пістің илбек чирібіс пай ползын. Хара суғлар, ағып, чирібіске кӱс пирзіннер. Амыр тигір алтында палаларыбыс часкалығ ӧссіннер!
Ағбан пилтірі аймаа пазының орынҷызы Оксана Анатольевна Фёдорова ӧткін чуртағҷыларға аймах синінде хакас культуразын хайраллапчатхан паза аны сабға сығарчатхан ӱчӱн алғыстастығ пічіктер читірген. Аны алғаннар: Любовь Барженакова, Клавдия Чаркова, Оксана Чистанова, Егор Мамышев, Лилия Токмашова, Владимир Кучендаев, Татьяна Мишина, Радион Боргояков, Татьяна Какова, Елена Чистамова.
Чон алнынзар алғасчы сыххан. Кибірлер иртірер алнында абахай хыстар аның кибін ирбен отнаң аластааннар, ах інек сӱдінең сыйлааннар. Чир ине ӱлӱкӱнде Чарков аалның чуртағҷылары паза аалҷылары, ӧбекелерібіс артыс пирген улуғ кибірлерде аралазып, алғасчынаң хада сарчынға чаламалар палғааннар паза Ынархас аллеязы полар орында чиит хорбыларны одыртханнар.
Чир ине ӱлӱкӱнге килген аалҷылар
Ӱлӱкӱнде Ағбан пилтірі аймаандағы ааллар «Аалыҷаам» паза «Чирімнің ис-пайы» марығларда араласханнар. Аны хоостыра школалар, Культура туралары, библиотекалар чапсых кӧзідіглер тимнеп салғаннар.
Піҷі пазы аалдағы школаның ӱгретчізі Надежда Ивановна Артонова піди чарытхан:
– Пістің школабыс 11 классха читіре. Чир ине ӱлӱкӱнде аралазарға ӱгренҷілерібістің хоостарын паза холнаң иткен чайаачы тоғыстарын ағылғабыс. Ол хоостар паза сувенирлер аймах паза республика синінде чиңістіг орыннарға турысханнар.
Мин школада «Изеннер, палалар!», «Изучаю хакасский язык» паза «Язык моего родного края» класстағы нимес хоза ӱгредіглер апарчам. Олғаннар, ол ӱгредіглерге чӧрзелер, соонаң салтарын кӧзідіп, проекттер пасчалар. Пу халын чаҷыннаң чатханны 7 класстағы ӱгренҷі Дарья Корзун чайаан. «Первые шаги в науку» школа синіндегі марығда аның проекті І орын утып алған. Пӱӱл 5-ҷі класстың ӱгренҷізі Матвей Вохмин, ніске ағазахтардаң хакас ибіҷеен тимнеп, аймах синіндегі марығда чиңісчі полыбысхан.
Піс ӱгренҷілернең хада экскурсияларға удаа чӧрчебіс. Анаң олғаннар чир-чайаанда кӧрген ниме-нооны ИЗО урогында хоостапчалар. Аны ӱгретчі Елена Васильевна Стонт апарча. Оларның сіліг тоғыстарын Чир ине ӱлӱкӱнге ағылдыбыс. 7 класстың ӱгренҷізі Вероника Чмакалоның хоозы «Бородинодағы хуйуның ибіркізі» адалча. Ідӧк 7 класстың ӱгренҷізі Инна Шарипова «Піҷі пазындағы хуча» тасты най тӧӧй чайап салған. Мындағ кӧзее пістің аал хыринда орныхча. Инна уғаа чахсы хоостапча, республика синінде сыйыхтығ орыннар алча. «Салбых кӱргені» хоосты 6 класстың ӱгренҷізі Вероника Березина толдырған.
Пістің школада уғаа чахсы хоос пар. Ол улуғ, аннаңар ӱлӱкӱнге ағыл полбаам. Пылтыр 8 класстың ӱгренҷізі Ксения Черемнова «Татхыннығ тілім» республика синіндегі марығда чайаачы тоғызын матлама толдырыбызып, ікінҷі орын алған. Анда алыптығ нымахтың ӱзігін хоос пастыра читір пирерге киректелген. Алғыстас пічиин Хакасияның ӱгредіг паза наука министрінің орынҷызы Юрий Гаврилович Сагалаков читірген. Амды Ксения 9-ҷы класста ӱгренче.
Ідӧк хоос ӱгретчізі Елена Васильевна Стонттың олғаннары ағаста ӧртеп хоостирға ӱгренчелер. Школада ағас хакас иб-музей пар. Анда Елена Васильевна «Музееведение» кружок апарча, ӱгренҷілернең хада хакас кип-азахтар, нымзах ойнаҷахтар тікчелер.
Хакас ибіҷекке 2007 чылда чидінгебіс. Ол школа алнында турча. Алындағы чылларда Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің преподавательлері пістің улуғ класстағы олғаннарға лекциялар хығырҷаңнар. Виктор Алексеевич Анцупов Хакас хазна университедінде тоғынған. Ол ХГУ-ның хакас ибін піccер ағыл салған. Аның істіндегі ниме-ноо ідӧк институттаң килген, че хай пірее тиріглерні, ідіс-хамыстарны позыбыс чығабыс. Мин Таштып аймаандағы туған-чағыннарымнаң хай пірее нимелерні ағылғам. Хакас ибіҷекте ипчі кізінің пулиинда теербен, хайах сығарҷаң тиріг пар. Пылтыр, тӧзек-частых тігіп, орған турғыс салғабыс. Иреннің пулиинда изер, чӱген, аңнаҷаң паза палыхтаҷаң тиріглер, хозан паза тӱлгӱ теерлері пар.
Надежда Артонова Таштып аймаандағы Улуғ Арбыт аалда тӧреен. Ағбандағы ӱгретчілер институдында орыс тілі паза литература, хакас тілі паза литература ӱгретчізіне ӱгреніп, аны 1991 чылда тоозыбызып, Ағбан пилтірі аймаандағы Московскай аалзар тоғынарға парған. Ӱс чыл анда орыс тілі паза литература ӱгретчізі полып істенген. Анаң 1994 чылда Піҷі пазы аалзар кӧзібіскен. Илееде чыл орыс тілі паза литература урогын апарча. Амғы тус аразына пастағы ӱгренҷілерінің палаларын ӱгрет парча.
Надежда Ивановна Чир ине ӱлӱкӱнге хайхастығ хакас кӧгенеенең чазанып килген. Хакас кип-азаан постарың тікчезер бе тіп сурғанда, ол піди нандырған:
– Муниципальнай пірігістер аразында марығ полған. Проектті школа тоғынҷылары пасханнар. Анда піс хакас кӧгенектер кирек тіп таныхтап салғабыс. Іди 250 муң салковай утып алғабыс. Анаң клубтағы орыс ансамбльға 10 аймах ӧңніг кӧгенек тіккеннер паза наа оборудование пиргеннер. Пірее ӱлӱкӱннер полза, мин хакас кӧгенеен кизіп алчам. Пірееде улуғ аалҷыларны удурлирға киліс парча. Чыл пазы, Ӱртӱн тойы пайрамнарын иртірчетсе, улуғ класстағы хызыҷахтар ідӧк, хакас кӧгенектерін кизібізіп, чазаныбысчалар, анаң хакас сарыннар сарнапчалар алай теелбектенчелер.
Надежда Ивановна Артонова
Ідӧк Надежда Артонова среда паза пятница сай Московскай аалзар машиналығ чӧрче, андағы школада хакас тілі урогын апарча. Халсарығ паза Піҷі пилтірі ааллардағы хакас палалар Надежда Ивановнаны чалахай удурлапчалар, хакас тілі урогын чидікпин сахтапчалар.
Чир ине ӱлӱкӱнде Московскай аалдағы школаның ИЗО ӱгретчізі Марина Иосифовна Ященко позының паза ӱгренҷілерінің хоостарын ағылған. Райковтардағы Культура туразының устағҷызы Ирина Васильевна Курчатова тоғынҷыларынаң хада ідӧк чапсых кӧзідігнең чапсытханнар. Клубта «Умнички» паза «Вдохновение» кружоктар пар. Аның араласчылары истең хайхастығ кӧклӧлер чайапчалар. Оларның аразында хакас кип-азахтығ кӧклӧлер пар. Райковтардағылар пайрамда аалҷыларны тадылығ халаснаң, эҷігейліг плинелернең, хыдат чейінең сыйлааннар. Опытненскай аал чӧбі кӧзідіге постарының чирлерінде суурылған сомнарны сығарғаннар. Аалҷыларны ідӧк пай столнаң удурлааннар.
Чарков аалның Культура туразы, школазы паза библиотеказы, пірігіп алып, алғым кӧзідіг тимнеп салғаннар. Хакас иб істінде Чарков аалның тархынынаңар, анда хакас чонның пастағы съезді ирткенінеңер толдыразынаң піліп аларға чарир. Алынҷа стендте Чарков фамилияны кӧдіре ал чӧрген саблығ кізілердеңер паза род ағазы пирілче. Ідӧк Хакас чирінің илбек ооллары Леонид Романович Кызласовха паза Валерий Гаврилович Майнашевке чарыдылған сіліг пулуңастар пар. Культура туразының тоғынҷылары марығ комиссиязының кізілерін удурлапчатхан арада библиотеканың устағҷызы Татьяна Мишина позының тоғызынаңар хысхаҷахти чарыт пирген.
– Чарков аал библиотеказының чыындызында 9000 азыра кинде пар. Ол тӧреміл нааҷылалча. 2024 чылда он журнал-газетке пазын салғабыс, ол санда «Моя прекрасная дача», «1000 советов», «Зимняя вишня», «Три кота», «Фантазёры» журналлар, Ағбан пилтірі аймааның «Усть-Абаканские известия» газетазы, «Хакас чирі» паза «Хакасия» республика газеталары. Пістің хакас писательлернің кинделері илееде пар. Ідӧк кічіг музей тӧстеп алғабыс. Анда олғаннарны Хакасияның тархынынаң, культуразынаң таныстырчабыс. Хығырығҷылар библиотеказар ӧткін чӧрчелер. Интернеттіг ікі компьютер пар. Чуртағҷылар, киліп, оларнаң тузаланчалар. Улуғ частығларға неделяда ікі хати «Компьютерная грамотность» кружок апарылча. Ағаа хоза, библиотекада чир-суғ ӱгренҷең ікі клуб тоғынча: улуғларға – «Ах чол», олғаннарға – «Тілег», – чоохтаан Татьяна Сергеевна.
Ӱлӱкӱн парчатхан ачыхтың пір пулиинаң сістеен иттің татхыннығ чызы сабылған. Ағбандағы садығҷы Ольга Киргинекова, республика синінде Чир ине иртірілчеткенін истіп, сӧбірезінең хада ӱлӱкӱнге килген чонны азырирға чарат салғаннар. От одынып, олар андох хан, ӱгре, плов пызырғаннар, ит сістееннер. Талғаннығ конфеттерні иблерінде азынада тимнеп килгеннер.
– Ӱгре 150 салковай турча, хан, плов, сістеен ит – 300-ер салковай, талғаннығ конфеттер – 30 салковай, кофе – 50 салковай. Пӱӱн чиис пызырарға, садығ киреен апарарға іҷем, чеенім паза хонғаным полысча, – чарытхан Ольга Киргинекова.
Чарых ӱлӱкӱнде хакас сарыннар чайылчатханда, чӱреен пазын полбин, ӧрчіліг ипчі Лариса Адыякова плесет салыбыс турған.
– Чарков аалзар пастағызын на килдім, ӧӧрем Любовь Ахпашева-Боргояковада ааллапчам. Позым Асхыс аймаандағы Тӧрт тас аалдаңмын. Уғаа ӧкерек ӱлӱкӱнні кӧрер оңдай полғанына тың ӧрінчем. Чир ине кӧс чӧрчеттір, мин мындағ ӱлӱкӱн парын пастағызын на истім паза кӧрдім. Итсе, Чыл пазы паза Тун пайрам ӱлӱкӱннерні пір дее иртірбинчем. Сценада хакас тілінең сіліг сарнапчалар, кӧгенектері уғаа чарых, хайхастығ. Ачырғасха, пу сарыннарның сӧстерін пілбинчем. Пілген ползам, хада сарнирҷыхпын. Чӱрееме саңай толды. Чарков аал чазы чирде орныхчаттыр, изі чох пілдірче. Пеер килчетсе, пір ағас таа кӧрінминче, – ӱлескен кӧңнінең Лариса Михайловна.
Чир ине ӱлӱкӱнде аал чуртағҷылары паза аалҷылары С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кінінің «Кӱн чахайағы» паза «Чон кӧглері» ансамбльларынаң хада тосханҷа сарнасханнар.
Соонаң марығлар чиңісчілері пілдістіг пол парғаннар. «Аалыҷаам» марығның жюризінең Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Антонина Тутатчикова устаан. Мында І орынны Чарков аалдағы Культура туразы холға кирген, ІІ орынны – Зелёнай аалдағы «Колос» культура туразы, ІІІ орынны – Томыҷахтар аалындағы «Росток» ТОС.
«Чирімнің ис-пайы» марығның жюри кнезі Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Светлана Патачакова полған. Салтарлар иділгенде, Чарков аалдағы Культура туразының «Очумелые ручки» кружогында чайалчатхан тоғыстар, прайзының кӧңніне кіріп, І орынға турысхан, устағҷызы Татьяна Какова. ІІ орында Райковтар аалындағы Культура туразының «Умнички» кружогы пол парған, устағҷызы Ирина Курчатова. ІІІ орынға ікі организация сығып алған, олар – А.П.Кыштымовтың адынаң Московскай аал школазы паза Піҷі пазы аалдағы школа.
Чир ине – хакас чонның пурунғы ӱлӱкӱні. Аны, Чыл пазы пайрам ирт парза, пір ай пазынаң таныхтапчалар. 1996 чылда пу ӱлӱкӱн нандыра айландырылған. 2003 чылдаң сығара Чир инені республика синінде аймах муниципальнай пӱдістерде теести иртірчелер.
Ӧбекелерібіс чир тіріг тіп хаҷан даа киртінҷеңнер. Часхызын, ӱреннерні одыртар алнында, Чир инені, усхурып алып, чиис аймаанаң сыйлаҷаңнар. Анаң чир тоғыстары чахсы парзын, чайғы хуруғ турбазын, чир тамаа чахсы сыхсын тіп сурынҷаңнар. Улуғларыбыс артыс пирген чахсы, сіліг кибірлер хоостыра амғы тӧл чир-чайаанны, улуғлап, аарлап пілче.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Татьяна Тютюбеева
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде