От чызы
24.04.2024
Статья
Хысхыда отха чӧргені
Чоох
Отха парарға иирдең тимненчелер. Ағам паза Коля аҷа, алай ба Кічіг-Кольча, хайди аны сӧбіребісте адапчалар, ат тириин сыныхтапчалар, соорны палты сабынаң сапхлапчалар, ниме-де палғапчалар, чазапчалар, хаптырчалар. Піс Алешканаң андох ибіріл чӧрчебіс, пірее ниме ағыл пирчебіс, че ӧӧнінде итчең ниме чох одырчабыс, пахлапчабыс. Пісті кӧксепчелер, тасхар соохта ибзер сӱрчелер, че піс парбинчабыс, чӧрібізерге пір дее чарабас. Пістің пір ат, че ӱс соор тимнелче. Иргі соорны хыр алтынаң сығар килгеннер. Ол чайғыдағыох тозынға пастыр парған турча, сірмет холлағлары хурғап парған, табаннары сарғал парған. Пу соорны палты тӧкпезінең саап парчалар, сыныхтапчалар, тыхтапчалар. Пілдістіг – хоза ікі атты кӧлерлер. Оларны хонҷыхтардаң алай туғаннардаң ағыларлар.
Піс сахтапчабыс. Мына Кічіг-Кольча, ікі нохта чӱгенні иңніне артып, сіңіріп, хурын тыыда арах тартып, сығырып ала ограда тастынзар сых парыбысты.
Піс аның соонҷа. Кічіг-Кольча пісті оортах сӱрбинче, че хада парчатханыбысха паарсабинохча. Ол орамаҷа пастырча, пос алынҷа сығырып одырча. Махтанар ӱчӱн хабырғазынҷа палған салған киден хурының пастары аар-пеер салбахтасчалар, пӧриин сол саринзар кис салтыр, сазы оң саринзар чатча. Кольча аға – чахсы кізі, ол пісті ибзер сӱрібіспес. Іҷе-пабазының палалары кӧп полған, прайзына аймах ат табылбаан, аннаңар даа пістің улуғ Кольча паза кічіг Кольча пар. Че прайзы ӧсклеп парғаннар, тарасхлап парыбысханнар, постарының хоныхтарын тӧстееннер, мында, тізең, аға-ууҷаны санабаза, Кічіг-Кольча паза Алешканаң мин хала парғабыс. Ікӧлең ӧкіспіс. Минің іҷем чоғыл, Алешканың – пабазы. Алешка пістің олаңай ла пала нимес, аның хулаа испинче. Чоохтапчалар: ууҷаң хайдар-да парыбыстыр, ол ибде чалғызан халтыр. Алешка обрастығ пулуңзар сығарға сағынып алтыр, анда хайдағ-да ӱлӱкӱнге тамызылған лампадка туртыр. Обрастар турчатхан чардыҷах оодыл партыр, олары Алешканың ӱстӱне килтірлер. Таң, оларға ағыртып алып, таң, хоосталған худайлардаң чочып парып, чоохтан полбиныбысхан, че прай ӧрекеннер аны ит салған чозағы ӱчӱн іди пол парған тіп санаҷаңнар. Ноғадаңар ол тун парған – анзын ӧрекеннер чоохтап полбаҷаңнар.
Алешкаа прайзы айапча, мин ағаа хынчам паза піс аннаң тудысчабыс. Кӱстіг ол паза тарынҷах. Піс пірде ойнапчабыс, пірде тудысчабыс. Ууҷаң пісті чарча, анаң мині ніткелеп пирче. Алешкаа, тізең, хыҷан на салча. Алешкаа, миннең пасха, пірдеезі теңминче – ол даа чох «Худайға хыйыхтат салған». Че мағаа пасхазы чоғыл. Мині наарыбысса, мин ағаа нандыр пирчем, ікібіс нименең-де пасхалалчатханын кӧрбинчем. Піс хада узупчабыс, хада азыранчабыс, хада ойнапчабыс, амды аттар соонҷа хада парчабыс.
Ол аттарны, Лысуханы паза Тораатты, Кічіг-Кольча Ваня ағамның, ууҷамның улуғ оолғының, ибінең сығарча. Піс хаалха хыринда сахтап турчабыс, Кольча мағаа Лысуханы пирче. Мин, аны сиден хыринзар ағылып, анаң андартын, ӧӧртін, Лысуханың пиліне чадыбысчам. Ол, сол хулаан хыймырадып, минзер тискер кӧріп, тағыралған катанкамны тістерінең хаап аларға харасча. Мин азаамны оортах итчем – сохтанып одырчазың, пии, маң пирбеспін!
Алешка миннең пурун Торааттығ соплат парча, хатхырча, ӧрінчеткені пу чир нимес – хынығ алаамдырға! Піс чікім чарға Кимзер тӱсчебіс. Аттар суғатсар чолда тайлыхчалар, подкоптарынаң хыҷыр-хаҷыр тӱсчелер. Алешка сиих-саах тӱзерін, хатхырарын тохтатча, Кічіг-Кольча ағаа аттың чалынына тудынарға чоохтапча.
Аттар тігеннернең паза сыбыларнаң ибірілген узун тилтізер постары парчалар. Ким суғда килкім пустар хайди ла полза тооп партырлар, олар кӱнге сусталчалар, ибіре хар чатча, соох паза сымзырых. Чалбах паза тооп парған суғда тилті чуртас пирчеткен орынға тӧӧй, аттар андар хынып ойлатчалар.
Тилті ибіре хар толдыра. Тігеннер паза сыбылар кистінде – харалчатхан чалбах чік. Істінде хап-хара суғ хайнапча. Пус алтында хайдағ-да илбек кӱс пиктел парғанға тӧӧй. Алны азахтарын чалбах турғызып, аттар тилтізер иптеп пастырчалар. Мин тынарын даа ундут салғам. Лысуха пу соп-соох, тӱбі чох суға тӱс парза чи? Лысуха андағ чікке сыңмас чи, мин, тізең, пір-ікі ле...
Лысуха суғ ісче, Тораат ідӧк іс парча. Алешка хорых партыр – сырайынаң кӧрінче, аттарға парғанына ӧрінгенінің ізі дее халбаандыр. Мин дее ӧрінминчем. Кічіг-Кольча аттарның чӱгенін тутча, маңзырабин сығыр парча, Лысуханаң Тораат суғны іскеннең іслечелер. Мына пастарын кӧдірібістілер, тынып, аар-пеер кӧрчелер. Торааттың хара чӱзінде сах андох ах састар чылтыраза тӱсті. Лысуханың тӱгі ідӧк соохха пусталча, аар-пеер ле тырбайысча.
Сағын турып алып, аттар пазох суғ іс сыхтылар, анаң, ачырғанған на чіли, аар айланып, оортах пастыр сыхханнар.
Амды за иң хынии пасталча! Тилті сообыста хала парды. Кічіг-Кольча, тіген салаазын сындырып, Лысуханы паза Тораатты чодаларынаң саап пар килді. Аттар чорыхха кірібіскеннер. Піс Алешканаң хада сала аңдарыл парбадыбыс, чочып парып, ат чилініне паза чӱгенге пик тудынарға кӱстенчебіс. Соонаң арах, чиркееленген чіли, чалаң хорыхпин парчабыс. Олғаннар соорыҷахтығ чылчалар, тохтап, піссер атархап кӧрчелер, хайзылары пістің соонҷа хысхырызып ала чӱгӱрчелер. Піс чӱгӱрткеннең чӱгӱртлечебіс. Ибге ам даа ырах, переулоксар наа ла кірібістібіс, че мин пар-чох кӱзімнең хысхырчам:
– Ағаң, хаалхаларны ас!
Алешка ідӧк ниме-де аахтапча.
Ағам хаалхаларны асча, мӧкейерге тіп кӧзітче – хаалха ӱстӱндегі чардынаң аңдара састырыбызарбыс. Пістің илбек ӧрінізібіске, аттар хаалхаларзар чорыхнаң ойлапчалар, ӧрінізібіс ӱчӱн толдыразынаң тӧлир тус читті. Тораат тохтабысты, аның соонҷа – Лысуха, анаң пурун мин, соомҷа Алешка, саптырған харғалар ла чіли, аттарның пастары азыра харзар учухчабыс, анда тын алын полбин, сапхланчабыс, хараабысха даа ниме кӧрінминче.
Ағам кӱлініп ала аттарны чылығ хазаазар апарыбысхан. Кічіг-Кольча, хаалхаларны чаап, хатхырча. Ууҷам, сала иріп парған кӧзенек ӧтіре пісті кӧріп, тапсабин, пазынаң чайхапча. Піс тее кӱлімзірепчебіс, позыбысха даа хынығ, позыбыс кӧңнінең тӱнӱк істінде урузып, туразар хар ла пол парып кірчебіс. Ууҷабыс, піссер кӧріп, холларын сабынып, «Айнаа сӱрдірдер бе?» тіп нахланча.
Хазаада ат сиихтааны истіле тӱсті – анзы Лысуха, истіг чир тілеп, пістің Хартыға тіп махачы аттығ адыбысты тепклепче.
– Мин амох сині! – хысхырча Кічіг-Кольча, аны истіп, Лысуха сым пол парған.
Ағам пазох соорларны ибіре кӧрглепче, оглабаларын сыныхтапча, пағларын тартхлапча, анаң андар ағас паза тимір тырбостарны салча. Пасха соорзар палтыны салча. Мин ӱр ниместе ол палтыны сахарны ла чіли чалғабысхам, тілімнің теерізі анда хала парған.
Прай ниме тимде. Туразар кірерге кирек. Кічіг-Кольча катанкаларын сыбырғанаң сыбырып, аар айланып, сіңірібіскен, ағам ідӧк итче, піс, оларға кӧӧгіп, ідӧк халбинчабыс.
Иирде ирте азыранчалар, ідӧк ирте узирға чадарлар. Пістің узирыбыс ам даа килбинче, че таласпин, пес ӱстӱнзер сыхчабыс.
– Абааң, ундутпассың? – нинҷенҷізін сурапчам мин.
– Чо-ох, – нандырча ол.
Ағам пу турада иң нандырығлығ кізі. Ол за алаахтырбас. Отха парарға хада алып алам теенде, алып алар. Турада сымзырых. Ууҷаның ығырас ағас орғанда айланчатханы истілче. Пасха пӧлікте Кольчаның тамкы тартчатханы паза чиділчеткені истілче. Ол ирте чадарға кӧнікпеен, иирде Мишка Коршуковнаң хада чӧредір, ибзер питуктар тапсас сыхсалар ла айланча.
– Ууҷаң!
Ууҷам сым полча, че мин аның узубинчатханын сизінчем.
– Ууҷаң!
– Ниме пол парды?
– Син катанкаларымны хурғат салғазың ма?
– Сал салғам, сал салғам, узу!
– Алешканин чи?
– Алешканин ідӧк. Узу!
Пазох сымзырых пол парды. Кӧзенектерні ставняларнаң чаап салғаннар, турада орадағы ла осхас чыплама харасхы. Тараканнар пес ӱстӱнде хыймырасчалар, азахтарымны хылҷыхтапчалар. Ікі азаамны кемнің-де катанказының тӱрейіне сух салдым, аны кӧдіріп, стенені тохлат парчам.
– Ууҷаң!
Нандырғаны чоғыл.
– Ууҷа-аң!
– Амох мин тур килем адыр!
– Син мелейлерімні тағырап салғазың ма?
– Иртен тағырап салам. Узуңар!
Алешка, пісті тыңнап, тынминдаача. Ниме ис полбинчатса даа, минің таңда отха парарына сағыссырапчатханымны сизінче. Мині хуҷахтап, мойнымны тың-тың тутча – прай сағыссырастарым ӱчӱн алғызын читірче. Мин аны оортах ітпинчем. Тілі полған полза, чоохтанарҷых, піди, тізең, хуҷахтабысча – прай ниме пілдістіг пол парча. Мына Алешка улуғ тыныбысты, холлары, позып, пос салыл пардылар. Алешка узубысты. Чӱгӱр чӧріп, майых парған, узубысхан. Мин, ам даа узуп полбин, аар-пеер айланчам, узахтарнаң хыҷырапчам, подушкам алтына ағамның катанкаларын пӧзік паза истіг арах ползын тіп салчам, ууҷам сах андох тарынҷах сыбыхтапча:
– Син, узир полза, узирзың ма?
Мин, сым пол парып, Лысухадаңар сағынчам. Ууҷам ағаа паарсабинча. Аны Ваня аҷаға чоғархыдағы Кӱргеннер аалынаң чабал харахтығ кізі садыбысхан тіп чоохтаҷаң. Сатчадып, Лысуханың тӱгін чулып алып, пес кистінзер тастабысхан, ам ол анда хурғап чатча, ат, тізең, ирееленче, азыра-азыраба, че ол тӱкті таппаанда, хазаада мал тудылбас.
– Чоохтаам оларға – атты харахтаң оортах хазаа кистіндегі ізікче сығар парыбызыңар паза ээзі тӱгін хайдар тастапча тіп кӧрерге, че мині истер орнына, ырсайып ла одырғаннар, іҷелеріне кӱлгеннер. Ам хайди киліс парды? – тіҷең.
Хараам алнында ӧлімі чох Кощейге тӧӧй кізі турыбысча, ахсах атты тінінең чидінче, позы ідӧк ахсапча, алныларында игір-пӱгір чол тылолар, тігеннер, сыбылар, арчыннар аразынҷа парча, аттар чочынчалар, пысхырчалар, Кічіг-Кольча, тізең, пос алынҷа ниме-де хыңнанча. Хысхы чол, тізең, Ким суғҷа ойлаплача, анаң арығдаң тағзар сыхча, пір тағдаң пасха таға.
Отха пістің ырах чӧрчелер. Аал хыринда покос чоғыл. Аалыбыс тағлар паза хайалар аразында турча. Покостар Фокин, Кічіг паза Улуғ Слизневка суғлар хазында орныхчалар. Піс Алешканаң хада покоста полғабыс, хоораларны тутхабыс, от тырбаабыс, суға сомғабыс. Хысхызын за покоста хаҷан даа полбаабыс. Ырах паза соох. Хысхы покос хайдағдыр ол? Ниме анда чуртапча? Хозаннар чуртапча, тӱлгӱлер чуртапча. Абалар чуртабохча. Олар одыбысты хадарчалар, сас ӧскілерні чағын кирбинчелер. Ӧскілер отты чібісселер, андада малға ниме халар? Че аба оларны позытпинча. Отты, тигірге читіре улуғ-улуғ соорға тастап, тарт парыбызарбыс. Мин иң килкім соорына одырып аларбын, Алешка ідӧк. Ағам Кічіг-Кольчанаң хада соонда пас парарлар, тамкы тартарлар, аттарға хысхырып одырарлар.
Піс отха парчабыс. Парчабыс, парчабыс, парчабыс...
– Брр-р-рам! – мин соордаң аңдарыл пардым, азахха тура тӱстім, пазымнаң нимее-де урун пардым, хараамнаң сағыннар пытыри ла тӱскеннер. Ӱстӱмде тигір поларға кирек, хайди іди?
Пазым кӧдірзем, тигір орнына ӱстӱмде чіктіг потолок, соорлар орнына – пес, пір дее соор паза от чоғыл. Ууҷам пес кистінде хуруғ кӧнекті тӱзір салтыр, мин чочааныма пазымнаң потолокка урун партырбын. Ууҷам хоосханы хырыс парча – аның хаҷан даа хоосха прай нимеде пыролығ.
Мин, пестең тӱзіре сегіріп, Кічіг-Кольча узаан пӧліксер пахлабыстым – орғаны чорғаннаң чабылых. Ағамны кӧрерге парзам – чоғылох. Ілгіссер кӧрібіссем – тоннар чоғыл. Прай нимені сизін салғам. Ыыңнап сыхтым. Ууҷам, позының киректерінең айғазып, крынкаларынаң сығдырап, мині испеен.
Мин тың арах ыыңнап сыхтым – тузазы чоғыл. Андада, пессер сығып, Алешканы мунзурухнаң тарынҷах сазыбыстым. Ол, таңнап парып, минзер пахлапча.
– Ме-ме-ме! – тілім кӧзіт пиргем ағаа, анаң сығырыбысхам – пістіңнер чоғыллар тіпчем.
Алешка ідӧк ылғап сыххан. Сӧӧ тартып ылғаан: «Бу-бу-бу!»
– Уй, сыхтим мин амох сірерге! – сыдаспаан ууҷам. – Ниме сағын таап алғаннар! Отха парарға! Іріңнерің соор табанына чапсыра тооп парза чи, кем ходырар?
– Андағда ноға ізендіргезе-е-ер?
Алешка мағаа хабас парча, «Бу-у-у!» тіп ылғапча. Ууҷам пазох піске хайығ айландырбиныбысхан, пістің харах чазыбыс тоозыл таа парир. Алешканың «бу-у-у!» тіп ыыңнапчатханы истілбинібіскен дее. Пурнынаң ірии сыхханҷа парған, че ууҷам анзын кӧрбеен.
Мин ізік наағы кистінең пахлабысхам:
– Андада ноға ізендіргезе-е-ер?
– Син ууҷаңа ыыранып одырарзың ма?
– Чо-о-ох!
– Пар, хазаа арығла, анда аахтап одыр!
– Парба-а-аспын!
– Хайди іди парбассың?
– Парба-а-аспын!
– Мин амох сағаа парбассым! – ууҷам мині чызынҷахнаң пилімнең саап пар килді, пір дее пілдіртпеен чи, че ачырғастығ. Мин нандыра песке сых парғам, иргі тонға ораан салып, позым алынҷа андартын ӧлгенҷе тӱспеспін тіп чоохтан салғам.
– Азыранарға киліңер, от тартчаңнар! – хығырған ууҷам.
Мин ӱндеспеем, Алешка мині сасхлап кӧргенӧк, холын хыйа алыбысхам. Чиистерің тикке дее кирек чоғыл!
– Кемге теем – киліңер азыранарға! – хазыр чоохтаныбысхан ууҷам. – Итчең киректерім толдыра, олар, тізең, мында сыхтас парчалар! Табырах пестең тӱзіңер! – ол чоох чох Алешканы пестең сӧӧртебіскен, анаң мині. Мині сазыбысхан, итсе, тың нимес.
Піс хынмин узун стол кистіне одырыбысхабыс. Пӱӱн иреннер ибде чоғыл, аннаңар ортын пӧлікте стол салбинчалар.
– Кем чуунынар? – сурыбысхан ууҷам. – Амох сахтанып аларзар сірер миннең, сахтанып аларзар! Хаарғаннар, кізі чоғын испинчелер! Чӱгӱрікнең парып, холларың чуныңар!
Уйғубысты соп-соох суғнаң сӱрібіскебіс, сала ӧріністіг пол парыбысхан. Хастырыхтығ пызырылған яблах чеебіс, час сӱт іскебіс. Пірее тустарда ыхлап сал турчатхабыс. Ууҷабыс піссер айап кӧрчеткен.
– Алығзар сірер, алығзар! Ам даа читкіҷе тоғынарға, отха чӧрерге маңнанарзар! Кічігзер нооза ам даа! Ӧс парыбыссар, отха, сызырға чӧрерзер, пасха даа ниме тартарзар...
– Килчеткен чылда, я?
– Килчеткен чылда хайди даа. Килчеткен чылда хай-хай улуғ поларзар!
Мин, Алешкаа салаам кӧзідіп, килчеткен чылда пісті хайди даа отха аларлар тіп чарыда чоохтапчам, ол пазын икіпче. Алешка ӧрінче, мин ідӧк. Піс ӧрчіліг тасхар чӱгӱрібіскебіс, хазаада арых арығлаабыс, анаң ограда істінде хар арығлаабыс, соорлығ кірерге оой ползын тіп, хаалхалар алнындағы чолны сыбырғабыс. Піс от тартчатхан ағабысты паза Кічіг-Кольчаны удурлирға тимнен чӧргебіс. Килзелер, соорға сығарбыс, отты тазирбыс, типсирбіс.
– Хайдағ хынығ полар!
Ууҷам чиис пызырыбысхан, піске капусталығ пирогтарны сун пиріп, пес ӱстӱнзер сӱрібіскен, полларны чуубысхан, половиктерні хахтабысхан, иб істі истіг паза тынарға ниик пол парған.
Ууҷам ӱлӱкӱн алнындағы ла чіли кӱн тооза маң чохха тӱскен. Інекті ікінҷізін сабысхан соонаң на, сӱтті сӧӧбізіп, тӱрчеге кӧзенек хыринда одырыбысхан, олаңай ла чоохтан салған:
– Худайымай, хайди майых пардым! – сах андох сағыссырастығ кӧзенексер пахлабысхан. – Ой, иреннер ноға андағ ӱр полчалар? Прай нимелері чахсы ни?
Ол тасхар сығара ойлабысхан, харахсынып-харахсынып, айлан килген: «Чоғыллар! Чӱреем орнында нимес, пірее ниме пол парды полар. Ат азаан пиртіндір салды, арса? Ол даа Лысуха, ол чилінніг чилбіген! Теем аны албаңар, чооғымны испееннер, харғаан атты алып алғаннар. Мин мында ам сағыссыра...»
Іди ууҷам, перініп, ниме пол парғанынаңар сағынып, кӱҷӱр кізілерні сӧклеп, тасхар сых ла пар кил турчатхан. Анаң аның хайдағ-да наа киректер сығыс килген, ол пісті иреннерні удурлирға ызыбысхан. Саңай харасхы полыбысханда, ууҷам салтарлар идібіскен:
– Пілгемӧк чи! Пілгемӧк! Пу Лысуха ізенҷік ат! Нинҷе сохсаң, олох син тартар. Харахтары даа Тришиха сыбырағҷыни осхас. Хомай мағаа, хомай! Мана пилтірінде хонып алзалар, хайтпазох, арығда ползалар чи, мындағ соохта! Палалар, сірер ноға пес ӱстӱнде сістеніп одырчазар?! Ким хазынзар парып, кӧріңер. Одырчалар мында, одырчалар! Пірде ибзер кире сӱр полбассың, мында, тізең, одырғлапчалар...
Піс Ким хазынзар чӱгӱр парғабыс. Маңзырабин, майых парып, амыр килчеткен обозты кӧр салғабыс. Ол тӧңе, наа кӧс килгеннернің чуртынзар, сыхчатхан. Пістіңнер чоғыллар. Олардаң ағабысты паза Кічіг-Кольчаны кӧргезер бе, чох па тіп сурыбысхабыс. Че обознаң килгеннер чоғархыдаңнар. Олар Ким суғның пасха саринҷа, городтағыларның хысхы чолынҷа, килгеннер, аалнаң чіке ле суғны кис килтірлер.
Ууҷам пісті сенектӧк удурлаан:
– Че?
– Чоғыллар. Кӧрінминчелер.
– Ой, чобағ, чобағ! Нимедір андағ! – ол, кірестеніп, туразар кіре халған, обрастар алнында тізекке тӱскен:
– Чарых Богородица! Хайралла Худай оолларын, отты ипти тарт килерге полыс пир, кинен полбазын, кинектер ит салба. Лысуханы, Лысуханы амырат!
Тураа саңай чобалыс тол парған. Ууҷам фартугынзар ылғи тӱскен. Піс ідӧк ылғап пастабысхан полғабыс, че ол пісті хырыс пирген:
– Сірер ниме сыхтап сыхтар? Арса, пір дее хомай ниме полбаан. Арса, соордағы от хыйын чӧрібіскен, аның ӱчӱн тудылчалар? Ноо чабалны тартынчазар!
Піс, сахтап, майых парып, лампаны тамызыбысхабыс. Кізілерібісті Мана пилтірінде хонарға халды поларлар тіп чӱреебісті амыратчатхан туста ууҷам кӧзенексер пахлабысхан, андартын ілгіссер чӱгӱрген:
– Палалар! Хайдар кире кӧргезер? Иреннер атты сайапчалар!
Піс табырах ла пестең тӱскебіс. Катанкаларны чалаас азахха, пӧріктерні пасха табырах кизіп, холға кірген нимені ӱстӱне тастанып, тасхар ойлаабыс. Анда, тізең, уғаа хыстыныстығ. Оттығ ӱс соор тӱнӱкке тығырама турча, хаалхалар азых. Мин, чӱгӱр ле киліп, ағамның соох, адай теерізінең тігілген тонына пір саринаң чапсын парғам, пасха саринаң – Алешка. Ууҷам, хаалхаларны чаап, пір дее ниме полбаан чіли сурап парча:
– Ноға андағ ӱр?
– Чолға хар тастап парған. Мана хыриндағы суғда ікі верстаҷа наа чол типсеп килгебіс, – ідӧк ле нандырған Кічіг-Кольча. Ол Лысуханы сайапчатхан, аразында аны хырысчатхан. Ағам пісті, пастарыбыстаң сым на сыйбап, оортах идібіскен.
– Ағаң, ағаң, отты пӱӱн тастирбыс па?
– Пӱӱн, пӱӱн, – нандырған аның орнына Кічіг-Кольча, піс ӧрінгенібіске сиихти ла тӱскебіс, табырах-табырах ат тириин, тӧгелерні сарай алтынзар апарғабыс. Піс прай ла чирде сыын чӧргебіс, иреннер піске салҷыхтанчатханнар, пірееде тың нимес поза пағнаң чырт пирчеткеннер. Кічіг-Кольча пір хатап азырнаң сабарға хол кӧдірген. Че піс азырдаң хорыхпинчабыс, азыр – устығ тиріг, палаларны аннаң сохпинчалар, чочытлачалар. Піс алҷааххабыс, соорларға сығып, андартын харзар тоғылахтаныбысчатхабыс.
– Амох сахтанып аларзар, сахтанып аларзар! – чочытчатханнар пірде ууҷам, пірде Кічіг-Кольча. Ағам сым на полчатхан.
Аттарны, чапракнаң чаап, хазаазар апарыбысханнар. Оглабаларны хада палғабысханнар. Сӧӧ тартылған сірмет холлағлар, нанызып, ығырапчатханнар. Соорларда аппағас хар чатчатхан. Ибіре прай ниме чахсы кӧрінче – тигірде пусталған осхас ай, чылтыстар пызыңнапчалар, хар сағыннарнаң на чіли чылтырапча.
Иван ағам, аның ооллары Ваня паза Миша, пістің пӧле харындастарыбыс, паза Апроня кӧйім килгеннер. Тоғыс хайнап сыххан. Пастағы соорда пазыртхыны сайабысханнар. Ол, кинетін чоғар кӧдіріліп, пушка чіли айзар кӧстел парған. Соордағы от харзар урыла тӱскен, тӱнӱктің чарымызына тол парған. Ікінҷі соор позыдыл парды, ӱзінҷізі позыдыл парды. От толдыра! Хайдағ-да інек килді. Отты чіп сыхты. Пір орыннаң сӱрзелер, пасха орыннаң хапхлапча – ағаа ідӧк чырғал. Адай от ӱстӱне сых парған. Аны азырнаң саап пар килділер. Адайға отта чадарға чарабас – мал андағ отты чібес. Адай хомзыныстығ ӱре тӱскен, сарай алтында чат салған. Піс, тізең, от хазаазындабыс, ууҷам піснең хадох. Піске ӧӧн тоғысты идерге тееннер – отты типсирге. Піс отты типсеебіс, аңдарыл турғабыс, сапхланғабыс. Иреннер отты азырларнаң от хазаазына толдыра тастап турғаннар, аразында пістің ӱстӱбіске тастабысчатханнар. Килкім не от ӱстӱңе килзе, тымых ла пол парча. Суғ алтынаң на чіли ӧӧр чӱсчезің, чӱсчезің, че сығарға маңнанмаанда даа – ӱстӱңе пазох от тастап пирчелер. Сыдазыңар, ооллар, патпаңар!
– Олғаннар, анда тірігзер бе?
– Тірігбіс!
– Майых парды поларзар?
– Чо-ох!
Итсе, мин саңай пойтлап парғам, Алешка даа андағох. Отты типсепчебіс, анда чӱс чӧрчебіс, оттың хойығ чызына алҷаахчабыс.
Тынанарға турыбыстылар.
Апсах-ӧрекен чоохтасчалар
Кӱс чох отха чадыбыстыбыс, тигейібіске читіре анда пат пардыбыс. Иреннер тамкы тартчалар, нименеңер-де ағырин чоохтас парчалар. Ууҷам пладын хахтапча.
– Ууҷаң! – айланчам мин аныңзар. – Син отты алай ба чахайахты танирзың ма?
Ууҷабыс кӧп им отты паза чахайахты пілче, хысхызына оларны теерче. Оларны аттарынаң на таныбинча, оларны чызы паза ӧӧ хоостыра пілче, хайдағ отты хайдағ ағырығдаң ісчелер. Пістің аалда имҷі чоғыл, аннаңар кізілер ууҷамзар істілерін, соохха алдыртханын, чӱректерін имнирге чӧрчелер. Че позының ағырығларын имнирге аның тузы чоғыл.
– Мындағ харасхыда хайдағ? – нандырған ууҷам, че аның ӱнінең сизінчебіс – ол сӱмеленче. Хыриндағы отты харбалап, пісті позынзар хығырча, азых ізікче кірчеткен ай чариина кӧзітче:
– Пу кӧрең от. Пасха оттардаң пасхалирға оой – хатығ, хазалҷых, ӧӧн чідірбиндеече. Мана суғ хазында кӧп ӧсче. Мынзы, тізең, ол поохтаң нинҷе-де сабыҷах сығара тартча – метличка. Аны ідӧк танирға оой. Пазында сыбырғаҷахтар. Мынзының пазы кӧйген спичкаа тӧӧй. Ол кӱн чахайағы.
– Албан, я?
– Я, пістің аны албан адидырлар.
Салығып, хурғап парған ол, прай сілии чирге тоолап парған. Кізілер андағох, алҷасчатхан туста сіліглер, анаң, хурғап парып, чыыра тарт парчалар, хуртап парған мискее тӧӧй пол парчалар.Чахайахтың чуртазы узун нимес, че чарых ӧңніг. Кізінің чуртазы узунох, че ӧрінҷең ниме анда кӧп ле полбинча...
Марха пастығ от, палых оды, аклай, чине паза пасха-пасха арыс пастығ оттар арығдаң от хазаазынзар кӧс килгеннер. Мына мин чир чистегін харбалап алдым, анаң ікінҷізін, ӱзінҷізін. Позымнин мин сабынаң хада чібіскем – пір дее ниме полбас. Ууҷама пиргенін, чыстап ла алып, ол Алешкаа суни пирген. Алёшка ікі чистекті чібіскен, кӱлін сыххан.
Чайғызын мында, от хазаазында, усхун килгенімні сағысха кир килдім. Пурлуғыстығ, харасхы паза тымых полған.
Харасхыда чалыннар чалыннапчатханнар, че тигір кӱзӱреені паза наңмыр чаапчатханы истілбинчеткен. Кинетін пас ӱстӱнде ле нызыри тӱскен. Мин сегіре тӱскем, отсар тирең арах кір сыххам. Алтында, хазаада, нинҷе-де таңах тӱнегдең тӱзіре сегірглебіскен. Хырны, харах чох кізі чалаас азахнаң сыныхтаан на чіли, наңмыр ағырин тутхлап кӧрген. Анаң, хыр орнында турчатханын піліп алып, чарды-чурдыларынҷа, ӧс парған торбасча, чіктерінҷе, кӧлбелерінҷе кӱӱлеп сыххан.
Мин пос тыныбысхам. Таңахтар даа амырап парғаннар. Чалыннар чалтырап турғаннар, ибіркізі хысха тусха чари тӱсчеткен: от, тырбостар, ілілген иргі сыбырғалар, уйада истіг узупчатхан харачхайлар іле кӧріне тӱсчеткеннер. Анаң пазох пирген. Пазох узупчатхан орнымнаң сегіре тӱскем, отсар тирең арах кір парарға сағынғам, таңахтар пазох тӱнегдең тӱзіре сегірглебіскеннер, олар прайзы пір тиңе тапсас сыхханнар – «ка-апру-ту-ту-каккака». Пір таңахтың сарайҷа учух чӧрчеткені истілчеткен, ол стенелерге, пулуңнарға урунчатхан, тӱнеге нандыра сых парарға сағынчатхан, че ӧӧрелері иирдең хыстынызып одырған ползалар, амды пос одырғлапчатханнар, хайзы пазынаң кӧзенексер, кистінең ізіксер одырчатхан, хайзы тискер – пазынаң азых ізіксер, кистінең кӧзенексер. Хустар, халын уйғу хайди чиде тӱскен, ідӧк узупчатханнар. Учух чӧрчеткен, «тпру-ту-ту» тіп тапсаан таңах полда одыр салған.
Тигір кӱзӱрепчеткеніне, чалын чалыннапчатханына прайзы даа кӧнік парған, олары даа тағлар кистінзер оортах полып одырчатханнар. Прайзын чалтыраттыр салғаннар: тигір кӱзі парох, улуғларны испезеңер, ӧӧнінде ууҷаны, олар сах андох чиде тӱзерлер, кӧзітчең ниме кӧзідерлер.
Наңмыр оох пол парған, хойып, хырны паза аннаң хада мині тоннаң на чабысхан чіли пілдір парған. Пірее-пірее тамҷыхтарның ағас салаазына, позығ пазына, узахха тоолааны тиксі наңмырны кӧӧлҷе суулазынаң пасхалалчатхан, пас ӱстӱнде тартылған хылнаң ойнапчатхан чіли пілдірген. Тынарға ниик пол парған. Сыбырғалар, хуруғ от чағын паза тың арах чыстан сыхханнар. Аал, хазаабыс, мин оларнаң хада, истіг, хара пух осхас нымзах, чібіткен сыбырғаларнаң чыстанчатхан харааға пастырчатхабыс. Кӱгӱрт тузында тайнанминыбысхан інек, пір азахтаң пір азаана пазынып, улуғ тыныбызып, пазох тайнан сыххан...
Хайдағ амыр, истіг уйғу килген ибіркізер...
Мин от аразында пазох чистек тілеп кӧрерге сағынғам, че ол туста азых ізіксер азырнаң от тастабысханнар, харасхы пол парған, пазох тир пурлаанҷа тоғыс пар сыххан. От хазаазында хыстыныстығ полыбысхан. Пулуңзар паза аархы стенезер тыхталған от, ӧӧр кӧдіріліп, сыраларға ікілердең ілілген сыбырғаларға чидібіскен. Хыр алтында орын асхынах халып одырған, піс, тӧреміл сыраларға урунып, пӧріктерібісті тӱзір салчатхабыс, анаң оларны, харбалап, тілепчеткебіс.
Хыр чардылары хазаа стенелерінең пірікчеткен чирде харачхайларның уйалары полған, андох чалаас аарлар уйалары полғаннар.Мин ізіг холымны харачхай уйазынзар суғыбысхам, анда нымзах харыҷах алтында ӧл чӱгіҷектер полған. Хайдалардыр ам ол суулаах харачхайлар? Иблеріне, пу хазааға, пістің аалыбысха сағынча поларлар.
Мин сағысха тӱс парыбыстырбын, анаң алтымда чолға майых парған аттарның от чіпчеткеннерін ис салғам. Мыҷырат парчалар, пысхырысчалар, аар туйғахтарынаң пазысчалар.
Оградада чоохтас сыхханнар:
– Ну, Иван, хандыра ат садызып алтырзың! Пір холыңнаң аны сап, пірсінең кірӧстен...
– Тиктең нимес атты суғ кизіре аларға кирек тіп чоохтасчалар...
– А мин аны хайдаң алғам, чорт? Суғ кизіре, тағ кистінең, сала хырғыстардаң нимес.
– Чох, палалар, – чоохха кірібіскен ууҷам, – атты ахчаа садыс полбассың, талаанға ла...
Анаң чоох тоос салғаннар, аттардаңар паза чоох парбаан, отты ӱзір сыхханнар. Кічіг-Кольча теен:
– Арығ оды чахсы чиилче, часхаа читіре читкен полза. Хоза аларға киліс парар, арса?
– Садығҷы табыл парған мында, – пазох чоохтанған ууҷам. – Заимкадағы cызырны тарт килербіс, читір парыбызарбыс. От хорап парза, інек саалбас...
– Сызырнаң мал суғарҷаңны ла пиріп, кӧп сӱт саап полбассың.
– Чох, мал суғарҷаңны хомайлабаңар. Мал суғарҷаң прай нименің пазы полча. Че аны чахсы тимнеп пілерге кирек, отырбалығ, чылығ поларға кирек. Ниме-ноо чайған суғнаң суғарзаң, андағда сурығ чоғыл...
Чоох пар сыхханы тоғыстың тоозыл сыхханын таныхтапча. От хазаазы даа толдыра. Піс ізии хыринда турчабыс. Азахтарыбыс алтынзар тырбаан отты тастапчалар. От аразынаң азыр кӧрінче – соорлар алтынаң халғанын тырбапчалар. Анзы чахсы, пістің Алёшканаң хада кӱзібіс тее халбаан.
Мына соорларны сарай алтынзар турғызыбысханнар, інекті орнынзар сӱрібіскеннер. Ууҷам уналған отты, тырбоснаң чыыбызып, атха тастап пирген. Иреннер азырларны, тырбостарны чыыбысханнар, тоннарын алып, катанкаларын хахтап ала тураа кіргеннер. Катанкалар соохха ығырапчатханнар, сырлалған кірлесте чылғайахтанчатханнар.
Иреннернең хада туразар соох кірген, ыраххы пулуңнарға читкен. Тураа толдыра адай теерізінең тігілген тон чызы тол парған. Че ол чыстарны прай чирге тарап парған от чызы пасчатхан. Ағам сағалында тооп парған сурнағастарны, оодып, хол чуунҷаңның алтынзар тастапчатхан. Ууҷам ағаа пестең иргі, тозыннап парған катанкаларны тастап пирген. Апроня кӧйің, стол салып, маң чохтанчатхан, ағам паза Кічіг-Кольча кип-азахтарын алыстырғанҷа, стол салыл парған.
Кічіг-Кольча, тамкы тартарға тіп, нанҷығынзар кір париған полған, че ууҷам перін сыххан:
– Ас-ӧӧске тамкы тартпа. Стол кистіне одырыңар, анаң нинҷе читкенҷе пурладыңар!
Піс прайзынаң пурун стол кистіндебіс, стол пазында ағамға орын артыс салғабыс. Ол аның орны – пірдеезіне андар одырарға чарадылбинча. Кічіг-Кольча, піссер кӧріп, кӱлінген:
– Кӧрдер бе, тоғынҷыларыбыс хайдағ сизіктіглер!
Прайзы, хатхырып, одырчыхтарнаң хоғдырап, стол кистіне одырғлаан. Ағам на чох полған. Ол пасха пӧлікте полған, піс аны чидікпин сахтап одырчатхабыс. Хайдағ маңзырабас кізі ағабыс! Кӱнде дее пис алай он на сӧс чоохтан салча. Пасха нимені аның орнына ууҷам чоохтанарға кирек, іди оларның салыл парған.
Мына ағам килді. Холында киден хабыҷах. Ол ағырин істінзер холын суғыбысхан. Піс Алёшканаң андар тынмин даа кӧрчебіс. Хайди полза, ағам ах халастың чамдығын сығар килді, кӱлініп ала, алныбысха сал пирді:
– Пу сірерге хозанахтаң.
Мин Алёшкаа салааларымнаң пазым ӱстӱнде ікі хулах кӧзіт пиргем. Ол чари ле тӱскен: піліп алған – хозаннаң. Піс халасты хаап алғабыс. Анзы тас ла осхас тоң. Теестезіп, аны кӧмес тее ызырып аларға харасхабыс.
– Мынзы, тізең, тӱлгӱдең, – ағам татхыннығ шаньганы пирген.
Піс ол даа чох тимдебіс. Минің чӱреем пастап сабылбиныбысхан, анаң тоғын сыххан, анаң пазох тохтап парған, хараам алнында прай ниме чӱс сыххан. Ағам, тізең, маңзырабинчатхан. «Че, ағаң! – хысхырарым килген. – Паза ниме пар синің анда?» Ағам хапчыхтаң, маңзырабин, халас унағы чапсынған, сооп парған пызырған итті сығар килген, піске аны пайрамни читірген:
– Мынзын тайға ээзі позы ыс пирген. Ол анда одыбысты хадарған.
– Абадаң? – тура хонғам мин. – Алёшка, мынзы абадаң! Бу-бу-бу! – кӧзіткем мин ағаа, наахтарым ӱбӱрібіскем, кӧміскелерім тӱзірібіскем. Алёшка, мині піл салып, айаларын саап сыххан – піс аннаң абадаңар тӧӧй сағынчабыс.
Тізібіс оотханҷа тоң халасты, шаньганы, итті кимірчебіс, арығдаң ағылған сыйыхтарны тілнең, ахсыбыснаң, тыныбыснаң ирітчебіс. Прайзы піссер кӱлімзіреснең кӧр парча, хатхырча, постарының кічіг тустарын сағысха кирче. Ууҷам на ағама тарынҷах чоохтанған:
– Соонаң даа пирерҷіксің. Иирдегі азырал чох халарлар.
Піс се ол даа чох тохпыс – маң чох полған, азыранарыбыс таа килбеен. Кимірілген халасты паза шаньганы тудынып, орғанзар сых парғабыс. Пӱӱн пес ӱстӱнде ағам узупча – ол соохтаң. Мин холымда кӧместең иріпчеткен соох халасты тутхам, Алёшка – тоғылах шаньганы. Піс хатхырызып ала ітклескебіс, удур-тӧдір арығнаң, абанаң чочытхабыс. Орған алтыбыста ээлчеткен чардылар аар-пеер чӧрчеткеннер, че пісті пірдеезі хырыспаан – прайзы майых парған, соохта тоғынған соонаң пик узупчатханнар.
Піс харындазымнаң, хучахтазып, ідӧк узубысхабыс. Хысхы, амыр хараазын піс уғаа чапсыстығ тӱстер кӧргебіс.
Виктор Астафьев, 1963 чыл
Тілбестеен Татьяна Кыштымова
Хоостар интернеттең алылған
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде