Республиканың Ӧӧркі Чӧбі «Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазынаңар» законны 2005 чылның 8 июльындох алған, палата, тізең, «Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазын тӧстирінеңер паза Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазының кнезіне О.АЛяхты турғызарынаңар» республика законы 2006 чылның 20 апрельінде алылғанда ла, тӧстелген. Ол тустаң сығара тоғызын пастаан Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазы. Аның ӧӧн пӧгіні- республика бюджедінің ахчазы кӧстегліг паза тузапығ хорадылчатханын сыныхтиры. 10 чыл тоғын салып, Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазы 1000 азыра объект сыныхтап салған, 4 миллиард салковайға сайбағлар ілезіне сығарған.

Палатаның кнезі Ольга Алексеевна ЛЯХ 2011 чылда пу должностьха ікінҷізін табылған. Пӱӱн ол палатаның тоғызынаңар паза пӧгіннерінеңер, республика бюджедінің ахчазына нандырығлығ хайиинаңар сурығларға нандырча паза сыныхтағлардаңар, оларның салтарларынаңар кӧзідім пирче.

- Сыныхтағ-сананыс палатазы сыныхтағнаң на айғаспинча, ол ідӧк эксперт-аналитика мероприятиелерін иртірче. Алынҷа сурығларҷа пір алай нинҷе-де субъект тоғызы істезілче паза нинҷе-де чылға оларның тоғызы тиңнестірілче. Ӧӧнінде пу оңдайнаң хазна программаларынҷа, оларның чуртасха кирілгені хоостыра тоғынчабыс. Кӧзідімге, республиканың «Хакасияда энергия ӱзӱрлирі паза энергетика тузазын ӧскірері 2013-2015 чылларға паза 2020 чылға теере» хазна программазы хоостыра республиканың чуртағҷыларына чылығ пирілчеткенін істескебіс. Піс чуртағҷыларның хайдағ чардығына чылығ пирілчеткенін кӧргебіс, чылығ пирчеткен организацияларның тоғызын паалаабыс паза сидіксіністерін ілезіне сығарғабыс. Чылығ пирчеткен организацияларның сидіксіністері чурт ээлерінің полызығлар ӱчӱн тузында тӧлебинчеткенінең паза чылығ пирілчеткен объекттерні санға аларында сидіксіністернең палғалыстығ. Пiстің пӧгінібіс - бюджет ахчазын тузазы чох хоратпас ӱчӱн, хорғыстарны азынада ілезіне сығарары.

Тоғыс кӧрімнерін піс сыныхтағ-сананыс тоғыстар планында кӧр салчабыс. Чыл сай сыныхтаҷаң объекттер алысча, сурығлар алғыдылча. Халғанҷы туста піс социальнай сурығларға улуғ хайығ айландырчабыс. Планда кӧрілбеен сыныхтағлар иртірілібӧкче, сынап Ӧӧркі Чӧптең, республика пазынаң, право хайраллаҷаң органнардаң чахығ полза, паза хаҷан табырах сыныхтағ киректелче.

- Сыныхтағ-сананыс палатазы полған на сай аймах объекттерні пасха-пасха сурығларҷа сыныхтапча, аннаңар хайдағ объектте сайбағлар хызырылчатханын, хайда ӧсчеткенін ӱзӱрерге сидік. Че сайбағлар чох полбинча, анзы ідӧк бюджет законодательствозына алызығлар кирілчеткенінең палғалыстығ. Кирілчеткен алызығлар сыныхтағ органнарынаң сыныхтағ тузында улуғ хайығ киректепчелер. Аннаңар піс ол алызығлар кирілчеткенін пілчебіс, санға алып одырчабыс. 10 чыл мының алнында ниме полғанын паза пӱӱн ниме полчатханын кӧрзе, оңдайлар тың пасхалалча. Кӧзідімге, пӱӱнгі кӱнде піс хайди даа бюджет обязательстволарының лимидін читірбинчеткен чӧптезіглерні сыныхтағда тутчабыс. Алында пу сурығ улуғ хайығ киректебинчеткен, амды, тізең, бюджет обязательствозының лимидін толдырбин, хазна кирексіністеріне ниме-нооларны паза полызығны алҷаң чӧптезіг иткен кізіні хатығлирға чарир.

- Сыныхтағ ползын, эксперт-аналитика тоғызы ползын, піс тоғыс иділгеннеңер сан пиріс тимнепчебіс, хайзын коллегия ӱзӱрче. Коллегия чыылиина сыныхталған объекттің кізілері хығыртылчалар. Чыылығда пу кӧстегҷе тоғынчатхан правительство кізізі, Ӧӧркі Чӧптің профиль комитедінің кізілері, прокуратура, Халыхтар палатазы араласча. Коллегия чыылиинда прайзының чоох тудар оңдайы пар, сыныхталған объект сыныхтағ салтарларында хайдағ чардыхтарнаң чараспинчатханын искірче. Ол саринаң пістің тоғызыбыс пасха сыныхтағ органнарының тоғызынаң пасхалалча. Нименең пасхалалчалар сан пиріснең акт? Сан пирісте тиксі салтарларға хоза пу сурыга теелчеткен объекттерге сайбағларны чох идерінҷе чӧптер пирілче. Эксперт-аналитика мероприятиезінің сан пирізі ідӧк искіріглерге хоза пирілчеткен диаграммаларнаң, таблицаларнаң паза тиңнестіріглернең пасхалалча. Пӱӱнгі кӱнде пістің сан пирістерібіснең правительство кізілері, Ӧӧркі Чӧп депутаттары паза пасхазы даа удаа тузаланчалар.

Олох туста таныхтирға кирек, Сыныхтағ-сананыс палатазы - ол хатығлаҷаң орган нимес, ол бюджетті чуртасха кирерінде ле сайбағларны ілезіне сығарча. Че пістің пічіктерібіс хайығ чох халбинча, олар право хайраллаҷаң компетенциялығ органнарзар кірчелер, хайзылары сайбағларны паалапчалар - ол административнай алай уголовнай сайбаға саналчатханын кӧрчелер.

- 2015 чылда піс «Хакасияның кічіг паза ыраххы аалларын хайраллиры паза тилідері» хазна программазы чуртасха кирілчеткенін сыныхтаабыс. Пічіктер хоостыра скважина хазылтыр, анзына бюджеттең ахча пирілген, че сынында скважина тоғынмаан, чуртағҷыларға суғ пирілбеен. Ахча кӧстегліг хорадылған, че тузазы чох. Пуох программаҷа олған площадкалары турғызылча, че сыныхтағ тузында мындағ кирек сығысхан: кічіг аалларның пірсінде олған площадказын аал пазында турғыс салтырлар. Хайдағ іҷе палазын ойнирға аалның пасха пазынзар позыдар?! Аны аал ортызында, культура алай ӱгредіг учреждениелері хыринда турғызарға чарабас па? Минің кӧрізімнең, ол республика бюджедінің ахчазын салбыр хоратчатханын кӧзітче. Ідӧк оодыл парған олған площадкалары пар, хайзыларында хырны чабарында тузаланылған фанера азырыл парған. Мындағ киректерні ілезіне сығарчатса, хорадылған ахча паза салылған кӱс айастығ. Программа кічіг аалларны кӧдірерге, аалда олғаннарға ӧзер оңдайларны чахсыландырарға кӧстелген.

- Полар даа. Че хай пірее аал чӧптерінің пастары наа ла табылғаннар, оларға программаа пирілген ахчаның тузазы чох хорадиина ағылчатхан алҷаастарны, хайзыларының сылтаанда пірее аал чӧптерінің пастары административнай нандырыға тартылғаннар, хатап итпеске кирек.

- Иң пастағызын, піске пілізерге кирек. Полған на хазна программазында республика ахчазы кӧріл парған, ол, тізең, чон ахчазы! Иң хатығ сарин оңарарға кирек - син позың тоғынған ахчаны хоратпинчазың, син хазна ахчазын хоратчазың. Хазнани полза, оларның ӱчӱн хазнох сурар. «Скважина хас салғабыс - чахсы, суғ ахпинча - хайтпас», - іди хайарға чарабас, тоғысты читіре толдырарға кирек. Мин санапчам, право хайраллаҷаң органнар мындағ сайбағларға хайди даа хайарға паза устағҷыларны, тоғыстар читіре толдырылбаан даа полза, толдырылған тоғыстар актында хол салбас ӱчӱн, нандырыға тартарға кирек.

- Сағынчам, чох. Піс сайбағлар саны хызырылзын тіп сағынчабыс. Аның ӱчӱн наа табылған аал чӧбі пастарынаң хада тоғыс апарчабыс. Наа килген кізі позының ибіре пос кізілерін чыырға кӱстенче, ӧӧнінде ол наа специалисттер. Олар 40 - 50 муң салковай хатығластарға тартчатхан алҷаастарны итпес ӱчӱн, тоғазығ иртіргебіс. Пӱӱл ол тоғысты узарадарға пӧгінчебіс: хай пірее сыныхтағлар соонаң оларның салтарларынаңар искірербіс, сайбағларны ӱзӱрербіс. Олох туста специалисттер ідӧк пілістерін, квалификацияларын кӧдірерге киректер.

Республика бюджедінің ахчазы закон хоостыра паза тузалығ хорадылары - пістің пірге пӧгінібіс. Пiстің хазна чуртағҷылар ахчанаң орта тузалан поларынаңар сағынча. Ол хайда даа чидіспинче, аннаңар аның кӧстегліг ле нимес, че ідӧк тузалығ хорадылғаны киректелче!