ПИК СӦБІРЕ - ПИК ХАЗНА
08.07.2016
Хабарлар
ПӰӰН ТИКСІ РОССИЯДА СӦБІРЕ, КӦӦЛЕНІС КӰНІ ТАНЫХТАЛЧА. ХАЗНАДА МЫНДАҒ ӰЛӰКӰН ТӦСТЕЛГЕНІ СӦБІРЕЛЕРГЕ ПИК ХОНЫХТЫҢ ӦЗЕНІ ХЫНЫСНАҢ КИРТІНІС ПОЛЧАТХАННАҢАР ЧООХТАПЧА.ТИКТЕҢ НИМЕС, ПУ ӰЛӰКӰНДЕ КӦП ЧЫЛЛАР ЧУРТАП САЛҒАН СӦБІРЕЛЕРГЕ ӦНЕТІН ТАНЫҒ СЫЙЛАПЧАЛАР. РОМАШКА ЧАХАЙАХ ПАСТАҒЫ КӦӦЛЕНІСТІҢ ТАҢМАЗЫ ПОЛЧА, АННАҢАР ӦНЕТІН ТАНЫҒДА ОЛ ХООСТАЛЫХ.
СЕРГЕЙ НИКОЛАЕВИЧНЕҢ ЭЛЬЗА МИХАЙЛОВНА КАНЗЫЧАКОВТАР 23 ЧЫЛ ХАДА ЧУРТАП САЛДЫЛАР. ОН ПАЛАНЫҢ ПАБА-ІҶЕЗІ, ІКІ ПАРХАНЫҢ АҒА-УУҶАЗЫ ПОЛЧАЛАР. АСХЫС АЙМААНДАҒЫ ЫЛЫРСЫ ААПДА ЧУРТТЫҒ ИРЕПЧІ ПӰӰН ПІСКЕ СӦБІРЕЛЕРІНДЕГІ КИБІР-ЧОЗАХТАРДАҢАР, ПАЛАЛАРНЫ ХАЙДИ ӦСКІРЧЕТКЕННЕҢЕР ЧООХТАПЧА.
ПАСТАҒЫ ТОҒАЗЫҒ
Чииттернің кӧӧленізі пастағы тоғазығда тӧріпче полбас па, Сергей Николаевич 1992 чылда армиядаң айланған, пик сындырлығ, хыстарның хайиин тартчатхан оол полған. «Тасхыл» совхозта тоғынчатхан. Эльза Михайловна, постаң хыс, іҷе-пабазынаң хада Ӱс чул аалда чуртапчатхан.
Мына Наа чыл чағдап килді, чииттер хатхы-кӱлкіде клубсар теелбектенерге маңзырапчалар. Сергей Ылырсыдаң арғыстарынаң хада Ӱс чулзарох парча. Ана анда чииттер тоғас парғаннар. Удур-тӧдір кӧріснең алысханнар. Эльза чалтанҷых полчатпас па, че чӱрее талбыраан. Пастағы тоғазығ соонаң ӱр дее тус иртпеен. Сергей хыстың ибінзер чиде тӱскен. Тасхар турчатхан оолны кӧріп, Эльзаның іҷезі удур сых килген. Сергейдең кем кирек тіп сурғанда, анзы Эльза дробленка аларбын теен тібістір. Іҷезі туразар кіре халтыр. Эльза, сыхханда, паза ибінзер айланмаан. Сергей чӱреене чатхан хысты туда халған.
ТӦРЕЕН ЧИРІНЕ КИРТІНІС
1993 чыл. Чииттер хоных хон салғаннар. Хазнада, тізең, чуртас алысча. Реформа соонҷа реформа. Ылырсыда «Тасхыл» совхозтың 800 пас малы турған. Кізілер анда тоғынчатпастар ба. Аалда чон кӧп чуртаанын, пос тура чох полғанын сағысха кирче сӧбіре пазы. Совхозта пастап маллар хызырылған, соонаң совхоз чох пол парған. Чииттер городсар кӧс сыхханнар. Сергей Николаевич, тізең, хоных хонғандох, ипчізіне аалда чуртирбыс теен. Іди чииттер, пасхазына кӧӧкпин, аалда халғаннар. Той ойнаан соондох, алынҷа сығыбысханнар. Чииттерге тойға адаан маллары чыыл парған, аны ӧскіргеннер.
НИМЕДІР ОЛ КРИЗИС?
- Піс кризис ниме полчатханын пілбинчебіс, - тіпче Сергей Николаевич. - 1990 чылларда даа, 2008 чылда даа, ам даа піс аны сизінминчебіс.
Сӧбіре аалда пос хониинаң, тайға ис-пайынаң чуртапча. Пӱӱнгі кӱнде Канзычаковтарның тӧрт інек саалча, сосхалар, таңахтар пар. Чир тамаан кӧп одыртчалар, иб хыринда аймах ағастар ӧсчелер.
- Пӱӱл пастағызын на яблоко ағазы чахайахтанған, кӧп тее полбаза, яблоколары пар, - ӱлесче Сергей Николаевич. - Аннаң пасха слива, вишня, харағат, жимолость ағастары ӧсче.
Ідӧк сӧбіре тайғалап чӧрче. Халба соонҷа ырах чӧрбинчелер. Аалдаң 1,5 километр ырахта ла аны чуларға чарир. Палаларның улуғлары халбаа хада чӧрчеттірлер.
- Парчатса, халас, тустаан чағ алып алчабыс, алында, от тамызып, яблах хойғалаҷаңмыс, амды, чаратпинчатханнарында, олаңай ла одырып алчабыс, - тіпче Эльза Михайловна. - Палалар тайғаа хынчалар.
ХАЙДА ДАА - ХАДА-ПІРГЕ
Сӧбіредегі кибірлердеңер чоох апарғанда, Сергей Николаевич хайдағ даа сурығны чӧптезіп пӧкчеткеннерін таныхтаан.
- Ипчі кізі прай даа нимені алыбызарға тимде, - хатхырып ала чоохтапча паба кізі, - че мин аның тінін тудып одырчам. Хайдағ даа улуғ нимені аларын сӧбіренең пӧкчебіс. Пастап ирепчі, амды улуғ палаларыбыснаң хада.
Сӧбіреде прай ниме пір чӧпнең иділче. Прай палаларның тӧреен кӱні таныхталча. Ниме дее полза, іҷе-паба оңдай таапча, стол сал пирче. Тайғадаң пасха, чайғыда кӧллерзер тынанарға чӧрчелер. Аалда сомҷаң суғ чоғыл. Ылырсыҷах - тайыс, Тӧӧ - хазыр, аннаңар удаа Пии аймаандағы Хызыл кӧлзер сомарға чӧрчелер.
- Киҷее Эльзаның тӧреен кӱні полған, - чоохтапча Сергей Николаевич. - Хызыҷахтар (ортыннары - авт.), хонҷыхтарға яблах ӱгерге полызып, ахча тоғынып алтырлар. Іҷелеріне сыйых тимнеп пиргеннер. Хызыл кӧлзер тынанарға пар килгебіс.
АРҒААС ЛА ПОЛБАЗАҢ...
Хайдағ палаларны ӧскірчелер Канзычаковтар? Иң пастағызын, тоғысха кӱс!
- Піс оларны тоғысха ӱгретчебіс, - тіпче Сергей Николаевич. - Арғаас ла полбазалар, пірее нимее чидерлер. Тоғын полчатхан кізі чуртаста чітпес.
- Палаларның чайаачыларын прай саринаң тилідерге кӱстенчебіс, - хозылча Эльза Михайловна.
- Палалар спортнаң айғасчалар, школаның халых чуртазында араласчалар. Амох ӧткін ӧсселер, чон аразына даа кірерге ниик полар.
Олох туста іҷе-паба палалары ӱгредіг аларына сағыссырабинча. «Угренер кізі хайда даа ӱгреніп алар», - тіпчелер олар. Аннаңар палаларын иң артых алай чахсы ӱгредіг учреждениелерінзер пирерге кӱстенминчелер. Пӱӱл школаны тӧртінҷі палалары - тун ооллары Тамерлан - тоос салған. Пу наада аны Москвазар ӱдезібіскеннер. Тамерлан чазыт сағызын чуртасха кирерге парыбысхан. Аның чаа киреене тартылчатханы іҷезіне улуғ «сыйых» полған. Амды ибдегілері аның ӱчӱн «ағырчалар».
Ікі хыс, Айлинанаң Карина, ӱгредіг алып алғаннар, сӧбіреліглер, ӱзінҷізі, Каролина, имнег киреене ӱгренче. Очылары - Алтынай, Айсилии, Айима, Тагир - школада ӱгренчелер. Пӱӱл оларға Тимир хозылар. Ол пастағы классха парча. Ибде іҷезінең хада Талан на одырар.
- Пiсті ууҷабыс ідӧк арғаас полбасха ӱгретчең, - сағысха кирче Эльза Михайловна. - Арғаас нимес кізі кӧп чидіглерге читче тіҷең ол.
ЧОН КИБІРЛЕРІНЕ ТУДЫНҒАНЫ
Канзычаковтар хакас чонның кибірлеріне тудынчалар. Олар наа паланы, тураа кирзелер, отха пазыртчалар, пала тізіне сыйых читірчелер.
Родтаңар, постарының тӧлінеңер палаларына чоохтапчалар. Сергей Николаевичтің харындазы, хоосчы Леонид Николаевичтің сыйлаан хоозы кистінде алты тізекке теере ағаларының ады пазыл парған. Канзычаковтар хобый сӧӧгіне кірчелер, андар тоғыс фамилия кірче. Олар ідӧк хоос кистінде пазылғаннар. Канзычаковтар пӱӱл чыылызарға пӧгін тутчалар.
- Пістің ынағ род, - тіпче Сергей Николаевич, - удур-тӧдір полызысчабыс, аның ӱчӱн харындастарыма алғызым читірерге сағынчам. Олар піссер удаа кил парчалар.
Чоохтирға кирек, Сергей Николаевичнең Эльза Михайловна ікізінең алты палалығ сӧбіреде очы палалар полғаннар. Чонда очылар киліспинчеткеннеңер чоох пар осхас, че Канзычаковтар ынағлар, пілісчелер, чибіргі азыра чыл иптіг чуртап парчалар.
АВТОБУС ПАРДА - НИИК
Хакасия ӱлгӱлері кӧп палалығ сӧбірелерге улуғ хайығ айландырчалар, аймах хазна хабазиин кӧр салғаннар. Оларның пірсі - читі паза аннаң даа кӧп палалығ сӧбірелерге кічіг автобус читірері. 2011 чылда пастағы автобустарның пірсі Канзычаковтарға читірілген. Сағынчам, тиктең нимес. Олар - аарлығ сыйыхха турыстыра сӧбіре.
- Кічіг автобус парда, сӧбіренең хайдар даа сығарға ниик, - тіпче Сергей Николаевич. - Палаларнаң хада кӧллерзер тынанарға пар килчебіс, городсар даа сығып алчабыс. Тамерланны поездке ӱдезерге прайзыбыс хада чӧргебіс. Пасха даа сурығлар ниик пӧгілче. Пос транспорты парда, чир тамаан даа садыбызарға сидік нимес. Алҷаң кізілерге піс аны кӧні садыбысчабыс.
Аннан, пасха, Канзычаковтар кӧп палалығ сӧбірелерге кӧрілген субсидияларны, ахчалығ тӧлеглер алчалар. Кӧзідімге, чарытхы ӱчӱн тӧлеен ахча оларға толдыразынаң айландырылча.
Таныхтирға кирек, Кызлас аал чӧбінің пазы Альбина Петровна Кызласова сӧбірелерге ідӧк кӧп хайығ айландырча. Россияның Федерация Чӧбінің кнезі Валентина Матвиенконаң тоғазыға чӧргенде, ол ӧкіс ӧскеннернің сӧбірелеріне пос хониин тӧстирінде чирдегі тура хайдағ чахсы хабазығ полчатханнаңар чоохтаан. Пос чирі - ол сӧбіренің пос хониин тудар оңдай. Аалда кізі чир тамаан одыртарға, мал ӧскірерге сағынча. Аннаңар республиканың паза пip хабазиин - кӧп палалығ сӧбірелерге тикке чир участогын пирчеткенін - пӧзік паалирға кирек.
ПРАЙ ЧАХАЙАХТАР - САҒАА
Хыныс, киртініс чох сӧбіре ынағ даа, пик тее полбас. Сергей Николаевичнең Эльза Михайловна хынызып чуртапчалар, палаларын хыныста, паарсаста ӧскірчелер, амды пархаларын олох хыныста, паарсаста сомдырчалар.
Ирепчілер, чурти-чурти, чииттегі наа ла кӧӧленісчеткен тустаңар ундубысчалар, маң чохха тӱсчелер, палалар ӧскірчелер. Че Канзычаков ирепчі ам даа хада чазыҷа пас чӧрерге хынча. Хысхызын Сергей Николаевич ипчізіне чахайахтар сыйлапча, чайғызын ол чазыдағы ӧң-пасха чахайахтарны чул чӧрбинче, ипчізін чазызар апарып, тіпче: «Мына пу ачыхтағы чахайахтар прай сағаа, хынғаным!» Ол кӱн чахайаан даа ӱспес, тайғазар парза, сӧстернең оларны сыйлир. Эльза Михайловна чииттегі чіли кӱлінібізер, чалтанып, харахтарын нуубызар...
Автор :
Наталья СУБРАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде