ГРОССМЕЙСТЕРНЕҢ ТИҢНИ ОЙНААНЫ
08.07.2016
Хабарлар
Леонид Трофимович Инкижеков 28 мартта 1931 чылда амғы Ағбан пилтірі аймаандағы Чарков аалда тӧреен. Ағбандағы национальнай школаны тоосханда, Ленинградтағы театр институдынзар кіріп алған. Анда ол театроведтер пӧлиинде ӱгренген. Іди Леонид Трофимович пастағы хакас-театровед полыбысхан.
Істеніс чолымны «Хызыл аал» газетада пастаам тіҷең ол. Сынында ағаа, піссер килер алнында, пасха орында кӧмес тоғынарға киліскен. Че редакциянаң палғалыс ӱзілбеҷең. Аннаңар аның чайаачы омазынаң сала чағын таныстыр салар сағыс пар.
Областьтағы культура пӧлиинің устағҷызы Андрей Константинович Танзыбаев чиит оолзар сыныхти кӧрібісті. Анзы, тоғысха сабыл парыбызып, пазын даа кӧдірбинче. Хакасиядағы прай клубтарның устағҷылары хайдағ тоғыс иділгеннеңер сан пирістіг чаҷыннарын пеер ысчалар. Леонид Инкижековха, оларнаң танызып, область пастыхтарына сан пирістіг чаҷын тимнирге кирек.
- Лёня, театрда турғызылған ойыннаңар маңат ӱндезіг пас салтырзың. Алексей Тимофеевич Щетининнің чахсы ойнаанын орта махтапчазың. Мин ідӧк сағынчам, - чоохтаныбысты пастых кізі.
- Андрей Константинович, ол минің ӧнетін ӱгренген тоғызым нооза, Мында хайдағ-да чаҷыннарнаң айғазарға килісче, - чӱреен пазын полбин салды чиит оол.
- «Хызыл аалзар» тоғынарға парарзың ма? Пасчат нинҷе кирек. Театрда сағаа килістіре орын чохта, хайдаң таап пирербін, - кӱлімзірепче Илбек Ада чаа араласчызы А.К.Танзыбаев.
Чиит оол сах андох алыс чӧрібіскен. Амды Леонид пастиинзар сыныхти кӧрче: сынны чоохтапча ба, хаңалҷостанча ба? Чох, Андрей Константинович ойнапчатханға тӧӧй нимес. Телефон трубказын холға алып, хайдар-да сығдыратча, Анаң «Хызыл аалның» редакторы Семён Константинович Добровнаң чоохтас сыххан.
- Кӧр, кирек полза, хайди табырах пӧгібісчелер, - ӧріндірче чиит оолны культура пӧлиинің пастығы, чоохтазиин тоосхан соонда.
Іди Леонид Инкижеков 1957 чылда «Хызыл аалда» хабарҷы полып тоғын сыххан. Газетаның редакторы С.К. Добров, пай пілістіг, ырах кӧрістіг устағҷы, чиит хабарҷыны ӧӧнінде ӱгредии хоостыра тузаланарға харасхан полбас па. Аннаңар областьтағы ікі театрның чуртазы, наа ойыннары, саблығ артисттернің чайаачы устары алғым чарыдыл сыхханнар. Ідӧк ол аал-городтардағы клубтарның тоғыстарын, пос кӧңнінең ойыннар турғысчатхан ӧмелернің чидіглерін газета пастыра маңат кӧзітчең. Хазалҷых арах материаллар алтында сола адын турғыс салҷаң - Л.Інгеҷек.
1959 чылда областьтағы чоннарның Чайаачы туразы азылғанда, Хакасияның культура пӧлиинің устағҷызы А.К.Танзыбаев аның пастағы директорына Леонид Трофимович Инкижековты турғысхан. Пілген - ол сыданар, тоғысты ипти апарар. Сынап таа тоғыс хайнап сыххан. Хайди тіҷең Л.Т.Инкижеков, ағаа 8 кізінің тоғызын толдырарға килісчең. Позының алынҷа кабинеді дее чох полтыр. Андағ даа полза, хайҷы-тахпахчыларның марығларын ХакНИИЯЛИ-наң хада иртірҷең.
- Ол чылларда уйғу-чадын ниме полчатханын саңай ундударға киліскен, - сағысха кирҷең Леонид Трофимович.
Тоғыс тоғыснаң, че Ленинградтағы театр институдында хада ӱгренген нанҷы-ӧӧрелерінеңер сағынарға кирегӧк. Ойыннарға ӱндезіглер пасча, артисттернің тоғызын чарытча, саблығ драматургтарның ойыннарынаңар чоохтапча. Аның материаллары «Хызыл аалда» сығып одырчалар. Театроведке ӧнетін ӱгренгені харахха тасталча. Ойыннарны паалапчатса, артисттернің чайаачы устарын кӧзітчетсе, тирең ӱзӱрче, килістіре сӧстернең тузаланча.
Хаҷан областьтағы чоннарның Чайаачы туразынаң устирға ӧнетін ӱгренген кізі килгенде, Леонид Трофимович хакас радиозынзар хабарҷы поларға парыбысхан. Анда ол 1961 чылдаң 1983 чылға теере тоғынған. 1983 чылдаң 1991 чылға теере хакас телевидениезінің улуғ редакторы, анаң ӧӧн редакторы полған. Хайда даа тоғынчатса, театр чуртазын хайығдаң позытпаҷаң. Хаҷан тынаға сых парғанда, театрдаңар уламох кӧп пас сыххан.
Ол туста піс чахсы танызып алғабыс. Пілҷеңмін, Леонид Трофимович шахмат чахсы ойнапча. 1980 - 1990 чылларда Хакасияда шахмат федерациязының президенті Владимир Деренчук полҷаң. Пістің газетазар шахмат марығларынаңар удаа пасчаң. Аның искіриинде Леонид Инкижековтың чидіглері, сыйыхтығ орын утханы таныхталҷаңох.
- Владимир Алексеевич, Леонид Трофимович шахматча пірее норматив толдырған ма? - сурыбысхам В.А.Деренчуктаң.
- Ол уғаа маңат ойнапча. Хаҷанох пастағы разрядтығ. Ікі хати спорт узына кандидаттың нормативін толдырған. Маң чох тоғысха кір парып, марығларға чӧр полбинча, - теен шахматист.
Аның чӧбінең Леонид Трофимовичтең сағыста халған ойыннаңар чоохтап пирерге сурынғам. Анаң, Ленинградта ӱгренчеткенде, гроссмейстернең хайди хынығ ойнаанын сағысха кирген. Виктор Корчной, городтағы шахмат клубынзар чӧрчеткеннернең тоғазып, пір саңай 15 кізінең ойнирға чарадыбыстыр. Шахмат клубының устағҷызы иң чахсыларын таллап алчатпас па. Оларның санында хакас оол полтыр. Таң хайдар-да маңзыраан ма, таң кӧңні чох полған ма, че ол тоғазығ-ойын тузында пір иренге утыр салтыр, ӱс кізінең тиңни тоостыр, пасхазын чиңіп алтыр.
- Гроссмейстернең тиңни ойнаан ӱс кізінің пірсі мин полғам. Аны хаҷан даа ундутпаспын, - сағысха кирген Леонид Трофимович.
Пірсінде театрдаңар, хада ӱгренген арғыс-ӧӧрелерінеңер чоохтаза халғабыс. Чайаачы ус тустарҷа чорых чӧрерге чапчаң полтыр. Ам на Ленинградта ӱгренгеннеңер чоохтапчадып, пістің театр хайди тӧстелгенін сағысха кир сыхча, анаң чиит артисттернің устарын паалапча. Аны истерге хынығ паза чапсых. Кӧп наа, тузалығ ниме піліп алчазың.
- Леонид Трофимович, театрдаңар пазылған материалларың илееде чыыл парды полар, я? - сурыбыстым аннаң.
- Пілген не чіли, ӧнетін санап салғам. Оох-теектернең хада 150 артиинаң, - ӱндесті театровед.
Хармахха хаптырып алғанда, позытпасха чарадыбыстым. Алнымда пір ле пӧгін -театрдаңар пазылған материалларын, сала хоости тимнебізіп, алынҷа чыындынаң сығарыбызарға чӧптеп аларға. Театроведтің андағ чайаачы тоғызы Хакасияда чоғыл нооза, мында режиссер Эльза Кокованың «Чон чарии» чыындызын санға албаза. Анда Хакас драма театры хайди тӧстелгеннеңер чоох парча. Уғаа кирек чыынды, че аның пӧгіні сала пасха арах.
Кӧріп-сизініп одырчатсам, Леонид Трофимович сағысха тӱзібістір. Позы даа андағ пӧгін чазытти тутхан осхас. Анзын киречілеен чіли, чоохтазығны ахчазар айландыр парыбысты. Книга-чыындыларны пос ахчазына сығарчатхабыс. Мында хайдағ сӱме кӧйтіктеністернең тузаланар оңдайлардаңар чоохтаза халғабыс. Хайди тидірлер пістің хыйғаларыбыс: «Сизіктіг кізее пір сӧс, сизігі чохты, соғып таа, ӱгрет полбассың». Мында даа кирек іди парыбысхан.
Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Леонид Трофимович Инкижеков, ӱр чыллар театрдаңар пасхан кӧп саннығ материалларын таллап, хати тоғынып, алынҷа чардыхтарға пӧліп, позының ахчазына ӱс чыынды сығарыбысхан. Ікізі -хакас тілінең, пірсі - орыс тілінең. Халғанҷы чылларында ол Россияның саблығ артизі Алексей Тимофеевич Щетининнеңер книга пазарға сағын чӧрчеткен. Че аның пӧгіні толбин парған.
Леонид Трофимович, пастағы хакас-театровед, халғанҷы тузына теере пістің газетанаң палғалыс тутхан. Азахтары ағырыбысханда, редакциязар тайахтығ чиде салҷаң. Чоох-чаахнаң одырып алған соонда, ибзер парчадып, нандыра айлан килҷең, мында хайда-да «адыҷаамны» палғаан полғам тіҷең. Анаң, кабинетте артыс салған тайағын холға алып, сығыбысчаң.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде