ТӦЛЛЕР ПАЛҒАЛЫЗЫ ӰЗІЛБЕЗІН
12.07.2016
Хабарлар
Родтар чӧрімі Хакасияда 1990 чылларда пасталған. Аймах родтарның ӱлӱкӱннерін оларның пӧгіннері піріктірче: родты ӧскірері, удур-тӧдір полызызып чуртиры, чуртастың аар сурығларын ӧменең пӧгері.
Пу материалны пазарға одырыбысханымда, позымны мындағ нимеде тудып алғам. Сӧстернің хайдағ пірігізінең тузаланарға: род ӱлӱкӱні алай род чыылии ба? Ӱлӱкӱн - ол пайрам, чыылығ, тізең, тоғыс. Родтар чӧрімінде пу ікі оңнағ пірік парған осхас. Род ӱлӱкӱні родты піріктірчеткен тоғыс пол парча, Сағынчам, полған на род чыылиинда род кізілері санға алылча: нинҷе кізі тӧреен, нинҷе кізі ӱреен. Род ағазы хайди ӧсче, хойыпча пілерге кирек. Анзынаң пірдеезі таласпас. Ӱрееннерні санға алза, оларның сылтағларын кӧр парыбызарға кирек ле. Оларның аразында хайди даа табыларлар андағ кізілер, кемге чуртаста полызығ киректелген. Чуртаста тус, кӱс, ахча, хазых, чылха киректелчеткен сурығлар ӱзілбинчелер нооза, Андағ полызығны пирерге род чӧбінің кӱзі чидерҷік.
Род чыылиинда олған тураларында родтың палалары пар ба, чох па сурығ хайығда хайди даа поларға кирек. Пар полза, кӧп сурығлар постары ла сыххлап килчелер. Ол сурығлар пӧгілбезе, уйат сӧбірее ле нимес, че туғаннарға даа тӱсче нимес пе?
Чода сӧӧктіг Толмачевтарның тоғазии пӱӱл июльда иртер. Пастағы тоғазығ 1995 чылда полған. Родта иділген паза иділчеткен киректерге чахсы ӧзен салылған. Улуғларның пазылған чоохтарына тӧстене, Толмачевтарның род ағазы харах кӧзіне ӧс парған.
Сағысха олған тузымны кирчем. Іҷем Зоя Егоровна Толмачева (Алахтаева) мині орай тапхан. Ол син частығда амғы ипчілер ууҷа полчалар. Улуғ харындастарым кічігдӧк ӱреп партырлар. Сӧбіреде очыбын. Амды сағынчам, харындастарым, хазых полған ползалар, аалда чуртап, пархаларын кӧріп, ӧрініп одырарҷыхтар. Ноға сағысха пу нимені кирдім?
Пістің сӧбіреде род узаратчаң ӱс оол хоных тӧстеенде, оларның прайзының ікілер оол тӧреен. Амды ол оолларның пазох ла род узаратчаң оолағастар ла тӧріпче. Андағларны ханы кӱстіг род тіпчелер. Аның ӱчӱн алғыс пабам Николай Васильевич Толмачевха читірерге кирек. Ол Илбек Ада чаада араласхан, аннаң палығлаттырт салып айланған. Че чаадаң айланмаан полза чи? Род ағазы пір салааға ӱзіл парарҷых. Пӱӱнгі кӱнге пабам род ағазын 20-ее чағын оолнаң пайыт салған. Мына мындағ киректер пасха даа родтарда таныхталча полар.
Хакасияның пурунғы тархынынаң пілчебіс, 1503 чылда чоныбыстың хайдағ-да чардығын Джунгариязар сӱр парыбысханнар. Чол пастыра джунгарларның ордызы чонны Маткичіг хыриндағы Хана (Хына) тағның идеенде чыы тартыр. Обекелерібіс пеер полызыға маңзырааннар, че орайлат салтырлар. Кимеліг килген чон Ағбан суғны чода синінҷе ле кис парыбыстыр. Аннаңар килген чонға чода сӧӧкті пир салғаннар. Мындох чуртирға халып, тіллерінең хада Хойбал чонына кір парғаннар.
1860 чылларда Хыдат саринзар чол парчатхан орыстарның хайдағ-да экспедициязы Ағбан суғ хазында ойнапчатхан хызыҷахтаң кичігні кӧзіт пирерге сурынтыр. Хайди тіл алысханнар, пілізіп алғаннар, амды чоохтирға сидік, че ол хызыҷах кӧзіт пиртір. Париғанда, чоохтап парыбыстырлар: «Синнең кемзің син сурзалар, «мин Толмачпын» нандырарзың». Ол хызыҷахтың ады Точы полтыр. Хайдағ-да тус пазынаң ол чахығны толдыр салған. Позы паза палалары пічікке Толмачев фамилиялығ кіргеннер. Аннаңар пістің род ағазы Точы аттығ ипчідең пасталча. Пу сынында полған нимені улуғларның чооғы ла нимес, ідӧк тархынның чыллары киречілепче.
Пӱӱл Толмачевтарның тоғазии танығлығ поларға кирек. 20 чыл кізінің чуртазында - ол улуғ кизек. Ол тустың аразына паза пip тӧл, тӧріп, чон аразынзар кіріп пастапча.
Оларның чуртассар кӧрістері, кирексіністері пістинең пасха. Олох туста амғы тӧл позының чилегелерін, тамырларын пілерге кирек. Полған на род ӱлӱкӱнінде мин мындағ нимені кӧрчем паза таныхтапчам. Кічіг палалар паза чииттер род ағазынаң хынып танысчалар. Анда постарының аттарын таап аларға кӱстенчелер. Таап алза, кічіглері ӧрінчелер, чииттернің, тізең, сырайларында поғдархас чари тӱсче.
Пастағы род ӱлӱкӱні иртчеткенде, минің ікі оолғым кічіг полғаннар. Ол туста оларға прай ирткен ниме ойын чіли кӧрінген, пілдірген полар. Че амды олар иртчеткен нимені саңай пасхали кӧрчелер паза паалапчалар.
Род ӱлӱкӱннерінде чииттерге чахсы танызып аларға тус читпин парча. Аннаңар Толмачёвтарның род чӧбі пӱӱл ӱлӱкӱнні ікі кӱн иртірерге чаратхан. Прай нименің чарғыҷызы паза киречізі тус ла полча. Тӧллер палғалызы ӱзілбезе, род ағазы пик чилегеліг, парбах салаалығ полар.
Автор :
Евгений ТОЛМАЧЁВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде