ТӦРЕЕН ТІЛДЕ - ЧОННЫҢ ХУДЫ
13.07.2016
Хабарлар
Халғанҷы туста пос тіліне хайығ айландырылчатханы ӧріндірче. Ирткен чылларда Ӧӧркі Чӧптің кнезі Владимир Николаевич Штыгашев хакас тілібістің амғы сидік ӱлӱзінеңер паза хакас тілі ӱгретчілері чидіспинчеткеннеңер чоохтанчатханын телевизор пастыра истерге киліскен.
Амды олған садтарында, школаларда палаларны хакас тіліне ӱгредер тоғыс чахсы апарыл сыхты. Хаҷан-да тӧреен тілібіс саңай чіт парар тіп сағыс минде полғанох. Ам чӱреемде, чарых кӱн сузы саап килген чіли, ізеніс пар. Мин онҷа чыл, поэзиянаң айғазарын тохтадып, кибелістер паспаам. Полған андағ кӧңнім тӱс парған, пулуттығ тус. Сағынғам, ноо кирек тӧреен тілін чідірчеткен чонға кибелістер. Нинҷе-нинҷе чыл узаан чоным ам усхунчатханға тӧӧй. Анзынаңар киречілепче пӱӱл ирткен хакас чонның съезді, анда ӧӧн сурығларның пірсі полған - тӧреен тілібісті ал халары.
Амғы туста тӧреен тілін пілбинчеткен алай уйан пілчеткен наа тӧл ӧс парған. Тӧреен тілібіс чітчеткеннеңер сурығны тузында пӧк полбаабыс. Тӧреен тілібісті ал халарға, тиксі чоныбыс пос тілінең чоохтан сыхсын тіп пӧгінні чуртасха кир саларға ам даа орай нимес. Хайдағ чоллар, оңдайлар пар ол пӧгінні чуртасха кир саларында? Амды ол оңдайлардаңар.
«Ӧменең кӧдірген тӧге ниик» тіпчелер чонда. Тіл сурии андағох сидік сурығ, аннаңар аны прай чоннаң пӧгерге кирек. «Ине тілі» халых пірігізі, «Асхыр» чииттер пірігізі, аймах-пасха чайаачы ӧмелер, писательлер, композиторлар пірігістері - прайзы тілібісті ал халардаңар сағыссырирға паза ӧнетін тимнелген концерттер дее, чыылығлар даа иртір турарға киректер. Хакас телевидениезі паза радиозы, «Хабар» газетабыс пу сурығ хоостыра ӧнетін кӧзідіглер, искіріглер сыбыра пир турзыннар. Итсе, пу тоғысты олар итчелер. Пілчем, амғы туста школаларда, олған садтарында тоғыс кӧп апарылча. Паза аймах пастары, муниципальнай пӱдістернің устағ-пастаа ааллардағы чонға пос тілінеңер, аннаң сӧбіреде чоохтазардаңар, палаларын тілге ӱгредердеңер тӧреміл чоохтаҷаң ползалар, тузазы поларҷығох.
Ӱгредіг министерствозы тӧреен тілібісті ал халар кӧстегҷе тоғыс кӧп итче. Анзы чахсы, махтағлығ. Прай ла школаларда тоғыс пӧзік синде нимес. Хай піреезінде хакас тілі ам даа факультатив оңдайынаң паза пасха хан тілі чіли апарылча. Паза ӱгретчілер хакас тілі уроктарына тус уғаа асхынах пирілче тіп хомзынчалар. Кирек іди ле парза, хакас тіліне ӱгредеріне андағ школаларда чидіглер асхынах полар.
Хаҷан-да ӧӧн хакас аалларда пасталығ класстарда прай предметтер хакас тілінең апарылҷаң. Ноға чарабас хатабох ол оңдайзар айланарға? Мин 4-5 класстарда орыс тілін пір дее пiлбеем.
Амғы чоныбыс кӧріндестегі чіли кӧрінче гимназияда ӱгренчеткен палаларда. Сылағайлар, иптіглер, сіліглер, хыйғаҷахтар. Пос кибірли ӱлӱкӱннер иртірчелер, чахсы ӱгренчелер. Музыкада, спортта, ӱгредігде чидіглері чалтырама. Махтағлығ, че олох туста анда палалар пос тілінең асхынах чоохтасчалар. Пос тілін чахсы пілбинчеткенінде оларның пырозы чоғыл, піс, улуғлар, анзында пыролығбыс.
Тоғызон чылларда Ағбанда хакас палалар ӱгренчеткен «Торғайах» школа полған. Андар 1-ғы классха аалдаң хакас оолағас ӱгренерге килтір. Оолағас ӱгретчілерні ӱрӱктіртір. Ноға? Ол пір дее орыс тілін пілбинчеттір, саңай тоң хакас.
Андағ тоң хакас оолағас-хызыҷахтар аалларыбыста чылдаң чылға кӧп ле полып одырар ӱчӱн, прайзы сағыссырирға кирек. Я, прай ниме сӧбіредең пасталча. Чуртастың тӧстее - сӧбіре. Іҷе-пабалар пос кибірлеріне тудынзалар, пос тілінең чоохтасчатсалар, палалары хайди даа тӧреен тілін пілерлер, пос кибірлеріне тудынарлар.
Тоғызон чылларда «палама чуртазында хакас тілі кирек полбас» тіпчеткеннерні истерге килісчең. Хайдағ саба сағыс! Пу сағыс кізінің ибіре-сибіре сағын полбинчатханын киречілепче. Іди сағынчатханнар пос тілін пілбинчеткен, сырайынаң на хакас полчатхан кізілерні ӧскір салғаннар. Ниме пирче тӧреен тілібісті пілгені? Хакас тілі иң пурунғы тӱрк тіллерінің пірсі полча, Тілібісті ӱгренерге Турциядаң, Швециядаң, Кореядаң, Япониядаң кил парчалар. Пос тілін пілзе, прай тӱрк чоннарнаң чоохтазарға чарир.
Хакас тілібіс піс чуртапчатхан чирде ікі муң азыра чыл истілче, неке. Тӧллер килче, парча, че тіл наа килген тӧлде халча. Іди ол, тӧлдең тӧлге пиріліп, піске читірілген. Пістің айаң пастығ пурунғы тағларыбыс, чатхан ӱнніг чалбах чазыларыбыс тӧреен тілібісті хыр пурундох искеннер - олар киречілер. Піске, амғы тӧлге, пурунғыларыбыс читірген тілні чідір саларға пір дее чарабас. Пос тілін пілгені - ол поғдархас.
Пасха чоннар арали чӧрзең, пасха хан чирінде пол килзең, сизінерзің - пос тілін паза кибірлерін пілбинчеткен кізіні пір дее нимее салбинчалар, андағ кізее хынминчалар. Пос тілін пілгені - ол улуғлас.
Пістің чииттерібіс уғаа ӧткіннер, хыйғалар. Постары аймах-пасха фестивальлар, кӧзідіглер, чыылығлар иртірчелер. Оларның ӱчӱн ӧрінчем. «Асхыр» чииттер пірігізін тӧстеп алғаннар. Асхыр мал - ӧӧр чылғының пастағҷызы, устағҷызы, ӧӧрін хадарча, арачылапча, аннаңар пірігісті іди адап салғаннары килістіре, чахсы.
Мин ӧӧнінде «Асхыр» пірігістегі оол-хыстарыбыссар айланарға сағынчам. Чииттер аразында пос тілін, кибірлерін пілгені «модно, круто» сағысты, чӧрімні тиксі тарадыңар. Сірер, чииттер, пістің таңдағы кӱнібіссер. Таңдағы кӱнде тӧреен тілібістің мынңаң мындархы ӱлӱзі сірернің холыңарда полар. Ӱлӱзі хайдағ полары - сірердең.
СӦС СОО: Тиксі Россияа национальнай сағыс чарлалған: постың Чир-сууна хынары. Пу сағыс пістің чонда ползын, чуртазын. Че чоныбыстың постың алынҷа национальнай сағызы тӧреен тілібісті ал халары ползын. Чилегезі іріктепчеткен ағас хуруп парча, тілін, кибірлерін чідір салған чон чіт парча. Піске, чон полып халар ӱчӱн, ӧӧнінде тӧреен тілібісті ал халарға кирек. Пӱӱн сурығ піди хатығ турча. Тӧреен тілде, пос кибірлерінде - чонның худы. Чоныбыстың худы пик ползын, Ӧӧркі чайааннарыбыс хуйахтазыннар пісті.
Автор :
Геннадий КИЧЕЕВ, поэт
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде