АБЫС ПОЛАРҒА ХЫНМААН
13.07.2016
Хабарлар
Ах ханның ӱлгӱзі тузындох хакас тілінең кибелістер пазып пастаан Пётр Тарасович Штыгашев 12 июльда 1886 чылда Чоғархы Мадыр аалда тӧреен. Аның пабазы Тарас Матвеевич аңҷы паза палыхчы полтыр. Оолғы позының чолын пазар, Мадыр чирінің халын ағастығ тайғадағы аң-хустың ізінҷе чӧрер тіп тыңох ізенген полбас па. Чалғыс оолғы аңнирға хынҷаң осхас.
Че хаҷан ағаа 11 час тол парғанда, оолағас аалдағы церковно-приходской школазар ӱгренерге кірібіскен. Аны тоозып, піліске тартылчатхан саарбах Бийсктегі миссионерско-катехизаторскай училищеде ӱгреніп пастабысча. Анда ағаа Ананий Казанаковнаң хада ӱгренерге киліскен. Соонаң олар хакас грамматиказын тӧстепчеткен комиссияда тоғынғаннар, нанҷыласханнар.
Тӧреен-ӧскен чирінзер айланғанда, Пётр Штыгашев абыс поларға хынминыбысхан, аалдағы школада ӱгретчі полыбысхан. Олох туста орындағы чуртағҷыларнаң тоғасчаң, аймах тахпахтар, кип-чоохтар, кибірлер оңдайларын пасхлап алҷаң. Чиит ӱгретчіні школа директорына турғысханнар. Мында даа ол чахсы тоғын полчатханын кӧзіткен, Бийсктегі училищеде алған пілізінең алғым тузаланҷаң. Олох чылларда Пётр Тарасович кибелістер пазып пастаан, неке. Итсе, ӧӧнінде олар чон тахпахтарына тӧӧй полҷаңнар. Хоос литературада сыбыра іди поладыр - пастағы хаалағлар тузында ӧӧн кӧзідімге фольклор алыладыр.
Аннаңар даа «Часхы» кибелізінде чайаачы кӧңніліг ӱгретчі піди кӧглеп салыбысхан полбас па. Мында пістің чонның тахпағы хоостыра кибеліс пӱткені сала даа ікінҷілес тӧрітпинче.
Харлар, пустар хайылчалар,
Хатығ хысхы тоозылча,
Хынығ кӱннер айланчалар,
Хызыл часхы пасталча.
Чахсы пілістіг ӱгретчіні Хакасияның пасха-пасха аалларындағы школаларзар тоғынарға ысчалар. Іди Пётр Тарасович амғы Ағбан пилтірі аймахтағы Чарков аалда, Пии аймаандағы Чоғархы Киндірліг, Сос пилтірі, Асхыс аймаандағы Ис пилтірі аалларда ӱгретчі полған. Анаң Чоғархы Киндірлігде, Сос пилтірінде паза Ис пилтірінде школа директоры полып тоғынған. Олох арада ағаа хакас пічиин тимнирінде аралазарға килісчең.
Ипти ле тоғын парчатхан ӱгретчіні Хакас книга издательствозынзар ысчалар. Анда ипти дее орнығарға маңнанғалахта, Пётр Тарасовичті Харатастағы тағ-промышленнай училищенең устирға турғысчалар. Ағаа хоза анда хакас тілі паза литература уроктарын апарарға килісче. Сидік тее полза, сыдасча, кибелістер пазарға маңнанча, оларны «Хызыл аал» газетада сығарыбыс турча.
«Чабас суғ» кибелісте ол піди таныстырча хығырығҷыларны ах тасхылларның пастарындағы пустардаң пасталчатхан тайға суунаң. Мында хоос кӧрім пілдірче. Тиңнестіріглер дее парлар.
Ах тасхылдаң син сығып,
Абығанға кірчезің,
Азырыхтарың чыып алып,
Амырнаң син инчезің.
Чыс тайғаны прай ӱттеп,
Чазаа сых полбинчазың,
Чахсы амырнаң ағып,
Чабас тіп адалчазың.
Харатаста тоғын парчатханда, Пётр Тарасовичті орындағы чуртағҷылар городтың чон депутаттар чӧбінің депутадына таапчалар, Аарласнаң тузаланып пастабысхан ӱгретчі-пастыхты 1941 чылда Хакас книга издательствозының директорына турғысчалар. Анда ол, тың ағырза даа, 1943 чылға читіре істенген.
Аның пастағы кибелістері 1940 чылда сыххан хакас литературазының альманағында пасха хакас писательлернің чайаачы тоғыстарынаң хада чарых кӧргеннер. Анда прайзына чахсы таныс, пістің республикада хаҷанох ӱгредіг программазына кір парған кибелістер полғаннар: «Маңнай вожак», «Хакас чирінің пайы», «Часхы» паза даа пасхалары. 1969 чылда ла Пётр Штыгашевтің кибелістері, піріктіріліп, Василий Кобяковтың, Михаил Коковтың, Михаил Аршановтың чайаачы тоғыстарынаң хада пip чыындыда сығарылғаннар.
Пістің чонның сағызында Пётр Тарасович Штыгашев пастағы хакас писательлер санында адалчатханынаң паза хакас пічиин тӧстирінде ӧткін араласханынаң халча. Аның кибелістерін хакас школаларында хынып ӱгренчелер. Позы ӱгретчі полған кізі школа программазында пос тілінең пазылған кибелістер, чоохтар чидіспинчеткенін чахсы сизінҷең, ӱгредіг киреенің таңдағы кӱнінеңер сағыссыраҷаң.
Мадыр суғның хазында
Маңнай аңҷы чуртаҷаң,
Маңат, истіг тайғада
Марачы ол тустаҷаң...
Піди пасталча аның тиксі сабға сыххан «Маңнай вожак» кибелізі. Анда олаңай аңҷының чуртас чолы хайди пасхаҷыл алысчатханнаңар олғаннар хынып хығырчалар, ирткен тустағы танығ-кӧзідімнернең танысчалар.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде