ХАЗЫХ ИС-ПАЙЫ - ИМ ОТТАР
15.07.2016
Хабарлар
Пістің чонда июль айны тиктең нимес «от айы» тіп адап салғаннар сағынчам. Пу туста чир-чайаанның ӧзімі кӱстіг ӧзібісче, наңмырлар тузыңда чаап турзалар, чилегелер сых тартынчалар, саптар, тізең, сӱзӱнге пайыпчалар. От айында прай чахайахтанчатхан оттар порчолан парған полчалар. Ана пу туста им оттарны тееріп аларға маңнанарға кирек.
Чир-чайаанның «аптеказы» химия имнерінең пасхалалча нооза, ӧзімнер хазыхха хомай теелбинчелер. Оларда кӧп витаминнер, ит-ханға тузалығ нимелер пар. Пурунғыларыбыс им оттарнаң тузаланарға пілҷеңнер. Алыптығ нымахтарда паза кип-чоохтарда алыптарны хайдағ-да оттар, сӱзӱннер полызиинаң имнеп-томнабысчатханнаңар чоохталча.
Чайғыда тееріп, хурудып алған им оттарнаң чыл ибіре тузаланарға чарир. Оларны имненерінең пасха, ас-тамахха хосчалар, ипчілер от суунаң састарын чуупчалар, мылчада тузаланчалар.
Хакасияда прай даа им оттар ӧсче тізе, саба полбас, неке. Чазы паза тайға ӧзімнері оларға пай. Аал аразында даа паc чӧрчетсең, аймах им оттарны кӧрерге чарир. Олох салғанах, тамырлығ от, тӱк паc, сырылҷах, сарығ чахайах...
Им оттарнаң айғасчатхан кізілер оларны чырғалда чыл ибіре сатчалар. Хурутхан оттар даа, олардаң тимнелген сӱзӱннер дее пар. Хайди олар тимнелгеннеңер анда пазылған полча.
Пӱӱл Тун пайрамда пастыр чӧріп, «Хазых пайы» ачыхта пол килгем. Анда аймах оңдайнаң имненерінҷе садығ-кӧзідіг парған. Кирек полза, мастер-класс таа кӧзіт пирерлер.
Ӧңніг, иптіг хапчығастардағы хурутхан им оттар паза чейлер садии парған. Оларны Таштып аймаандағы Чыланнығ аалның
чуртағҷызы Лидия Гавриловна Жангазина (Ахпашева) тимнептір. Лидия Гавриловна - тынағдағы ууҷа, 20 азыра чыл им оттар тееріп хурутча.
- Пастап посха ла теерҷеңмін, - чоохтапча ол. - Ам, хонҷыхтар, аал чуртағҷылары, туғаннар айлан турзалар, оларға пирглепчем. Оттарны позыма садарға мындағ улуғ ӱлӱкӱннерде киліспеен. Тун пайрамда оттарны садарға ӧнетін хығырғаннарында, киліп, кӧріп аларға чаратхам. Нинҷее оларны сатчалар, пілбеем дее (хатхырча - авт.). Ағылған оттарны прайзын 40-ар салковайға сатчам.
Лидия Гавриловна садыға аймах хурутхан им оттар, чейлер ағылтыр: ах паc, кӧлей, харағат, ит пурун, ирбен, чир чистегі, ноңных... Ағаа хоза хазың паза харағай хорбыларын садыға сығартыр.
Чыланнығ Хакасияның кічіг паза ыраххы аалларын хайраллир паза тилідер кӧстегліг программаа кірче. Культура тоғынҷылары, пос киреенең айғасчатхан, тайға ис-пайынаң тузаланчатхан улусха хабазып, оларны ӱлӱкӱннерде аралазарға, садығ-кӧзідіглер апарарға хығырчалар. Аалдағы кізее, ахча тоғынып, кӧмес тее парыстанып аларға оңдай нооза.
Лидия Гавриловнаа чайғы-кӱскӱ туста ибде одырарға маң чоғыл. Ол аал ибіре чазы-тайғаҷа чӧр килче. Арығ кии, хыймыраныс, им оттар, сіліг чир-чайаан - паза ниме кирек пу кізее. Хазых чуртас апарар прай оңдайлар пар. Ибде телевизор алнында одырғанҷа, арығ аразынҷа чӧріп, хусхаҷахтар табызын истіп алары хандыра нооза.
Полған на оттың теерҷең тузы поладыр. Олар им-том кӱзін алынып алған полчалар. Лидия Гавриловнаның чооғынаң, оттарны ӧӧнінде чахайахтанчатхан туста теерзе, тузалығ полчалар. Кӧзідімге алза, ирбен отты чахайахтанчатса теерерге кирек. Ол хайалығ тағ хабырғаларында ӧзедір. Май айда сарығ чахайахты теерчелер. Орыс тілінең «адонис весенний» тіп адалча. Чыстығ сарығ чахайахты Чыланнығ аалдағылар ай чахайағы тіп адапчалар теен Л.Г.Жангазина. Ол чӱрек ағырығларына чахсы чарапчаттыр. Адай
тунҷуғын, ноңныхты кӱскӱде теерерге кирек, тиин хадын октябрьда тимнепчезің. Лидия Гавриловна ӧзімнерні ӧӧнінде чахайахтанчатса теерче. Пірее ӧзімнернің пӱрлерін, саптарын теерерге чарир.
Им оттарны хайди даа айас кӱнде, сых чох туста теерерге кирек. Олар прай даа чирде ӧсчелер. Чыланнығда аймах тайға паза чазы ӧзімнері ӧсчелер. Оттарны орта хурудып аларға киректелче.
- Оттарны паза пӱрлерні, чаҷынға чайа салып, хурударға чарир, - чоохтаан Л.Г.Жангазина. - Оларны халын салбасха кирек. Мин оттарны, nip тудымҷа пірге палғап, сых чох, тан саапчатхан, кӱн сустары кірбес, кӧлеткіліг орында хурутчам. Піди итпезе, сӱзӱнге пай оттар, хурубин, пуғлап, харал парарға айабас. Кӱн сустары оттарның им кӱзін чох итчелер. Оттарны орта хурудып чыып салзаң, хысхы соохтарында олар хайтпинчалар.
Лидия Гавриловнаның ибінзер кізілер аптеказар чіли килчелер. Кӧбізі чейге хайнадар оттарны алча. Л.Г.Жангазина хакас чонға хазых чуртас, хазаа толдыра мал, ибге толдыра пала алғапча.
Мин, тізең, ах пас паза кӧлей чейлерін алып алғам. Ибзер килгенде, ах пастаң чей хайнадыбысхам. Оттаң хайнатхан чейге сӱт хозыбыссаң, хайдағ татхыннығ! Пір ле чірче чейге тоспассың, оортап ла одырарзың.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде