«МИНІ ЧОН ӦСКІРГЕН»
15.07.2016
Хабарлар
8
XASAP
15 июль - от, 2016 чыл •
//
Николай Тиниковтың 90 чазына
н
иколай Егорович Тиников тӧреен 1926 чылда хазыр ағыннығ Ис суғ хазында хорым хайанаң хуйахтан салған Аар тағның паарындағы Каркалар аалында. Пайлар пазиинда чобалған пабазы Ягорка, алызығларны чахсы кӧңніліг удурлаан ӱчӱн, 1935 чылда чуртастаң ирте парыбысхан: пайларға сохтырып, ағырығ пол парып, ӱреен. Аның соонда іҷезі Кетерина ӱр чуртабаанох.
Паба-іҷе чох халғанда, ағаа хара ӧкістің ӱлӱзін сынирға киліскен. Хайдағ ла хакас родтары андада аны азырап ӧскірбеен полар. Пабазы Тиников родынаң, іҷезі Сунчугашев родынаң сыхханнаңар, ол родтарда азыранды полған. Тиников хыстары Асочаков паза Топоев родтарына ирге парғлабысханнар. Чебодаев родынаң, нанҷылазып, туғаннасхан сылтаанда, ағаа анда истіг орын табылған. Кызласов роды иргі тустаң сығара Николай Егоровичке туған полтыр. Профессор Л.Р.Кызласовтың ӱлҷезі аның тай іҷезінең хада тӧреен пиҷе-туңма полтырлар. Ол оңдайнаң іҷезі Сунчугашев родынаң иргі кибірнең пазох Тиников родынзар килібістір. Аның харындазы Аркот хам аны, азырап, позында чуртатханох. Николай Егоровичтің позынаңар пасхан чооғын пирчебіс.
Аркот хам саблығ кізі полған. Ан-наңар чоохтаза, пӱкӱлее книга па-зарға чарир. Ол, хамнап сыхса, кізі харағына кӧрінмин, хуйун полып, парыбысчаң полтыр. Хаҷан айлан киліп, хамнирын тохтатчатса, ӧӧн позы тура тӱсчең полтыр. Аркот ан-дағ оңдайлығ полғанын, отыс чыл-ларда Минсуғдағы харибде одыр-ғанда, андағы комиссияның алнын-да кӧзіт пиртір. Ағаа киртінмеен кі-зілер киртін партырлар, хаҷан ол позын ӱс Аркот иде кӧзіт гшргенде.
Олған тузымда хамнардаң пасха хайҷыларның, ырҷыларның, чоохчылларның хайын, нымахта-рын, ырларын-тахпахтарын, аймах-пасха чоохтарын истерге килісчең.
Ырҷы-тахпахчыларны мағаа кӧп истерге килісчең. Исте Чепчигашев родына ээліг тахпахчы Хыс Нӱӱрке полған. Ол чатханнаң саап ырлаҷаң. Кӧбізін аның ырлары-тахпахтары хомзыныстығ, ӧзелістіг полҷаңнар. Іди ол позынаңар ырлаҷаң, аның харағы чох полған. Аркот тайымда чуртирға, ӱгренерге киліс парған. Мин, пастағы класста ӱгренмин, албинаң ікінҷі класста ӱгренгем. Анда ӱгренгенде, тізең, тӧртінҷі класс піснеңӧк хада ӱгренгеннеңер, мин ол олғаннарнаң хада ӱгрен сых-хам. Аннаңар, ӱзінҷі класста ӱгрен-минӧк, тӧртінҷі класста ӱгренгем. Ол оңдайнаң пасталығ школаны ікі чылға тоосхам. Пір кӱн тайым, хазың одың тарт киліп, андада чайғы тус полған, палаларын паза мині пір чирге чыып алып, теен: «Мин пазағы чыл паза пу синде ӱреп парам. Ма-тап пазымнығ чӧрерзер, тың хом-зынмин чуртирзар, удур-тӧдір полы-зып». Сыннаң даа, аның чооғы орта полтыр. Пазағы чайғызын ол кинетін ӱреп парған. Пілҷее чоғыл, хайди ол пілген позының ӧлер тузын. Ол ӱреп парғанда, піске чуртирға аар полы-бысхан, аннаңар мин хайдар сағыс читчең, андар сӱстір чӧрҷеңмін. Андада Апчинай аалынзар читкем. Асочаков родына ирге парған пиҷе-лерім полғаннар. Натайла паза Авдотый пиҷелер мағаа паарсаан-да, анда ирілібіскем. Пастап Натай-лада орты хысхаа теере полып, он классты тоосхам. Аның соонаң сала ла ӱгредіг чох халарға киліс пар-баан. Колхоз конторазында аҷам мині санҷының полысчызы поларға одыртып салған, паза ӱгренмезе дее чарир тіп. А мин, ӱгредіг чох хал-чатханым ӱчӱн, тың хомзын турғам.
Анаң чаа полыбысхан. Ир улус чааға парған. Ӱдезіг ӱстӱне ӱдезіг
полча. Сыыттығ ырлар, чобағлығ тахпахтар ӱзігі чох истіл халча. А соонзар андағ даа ниме истілби-нібіскен. Чаалығ чобаға ӱгренген чіли, кізілер хатығ сындырлығ пол парып па, таң, сыхтабас таа, ырла-бас таа пол парған осхастар. Мин дее андағох полыбысхам, «чидер чобал чӧрерге» теен оңдайнаң. Хатығ тус кізіні мирҷең дее ит сал-чатхан осхас. Кип-азах хомай даа полза, хысхыда соохха кілебинчезің паза, астазаң, астааның даа пілдірт-пинче. Чуртас андағ ла полғадағ чіли пілдір турҷаң. «Прай ниме фронтха» тіп пазыл парған полҷаң. Андағ полғанда, халасты, талғанны, чар-баны сағысха даа кирбе.
Андағ хатығ туста пістің чон пол-ған на асты, чазыҷа чыып, фронтха ла ыс турған. Пір дее тамҷых сӱт тикке ыспин, пір дее таңах нымыр-хазын «хапхын саасханға» хаптыр-бин пир турғаннар. Ӧнетін фронтха хазаада тӱгенҷі мал ӧскірілҷең, пір іҷеліг, че паба чох палалар, ӧкіске пастырып, чіҷең ниме чох хызыл-ҷаңнар. Кізее кізі дее полысчаң оң-дай чох полған. Мағаа за, nip дее кізі чох халған кізее, хара чалғыс позымнаңар ла сағыссырирға киліс-чең: хайда киліссе, анда хоных ма-ғаа полҷаң.
Ноға-да ол туста мин чир-чай-ааннаң «ынархасчаңмын». Ол минің иң аарлығ ээм-кӱлиим осхас піл-дірҷең. Мағаа полған на ӧзім тіріг ниме осхас пілдірҷең, мині ол ап-таҷаң, кӧбізін чайғы тустарда, хаҷан чир ӱстӱ аймах чахайахтығ кӧрім-нең чазан салза. Андада мин чир-чайааннаң, пір тіл таап, удур-тӧдір пілісчеткендег полҷаңмын. Хаҷан мин, астап, хызылчатсам, ол мині, іҷем чіли, имнеп-томнап азыраҷаң: ағын суғ палығынаң, тағлар сарғай-ынаң, хандыхнаң, халбанаң, аның чахайахтары, ағастары минің істімні чазаҷаңнар.
Че, чахсы кізі пол полғам ма? Ан-дағ сурыға нандырарға мағаа оой нимес. Ол минің чӱреемнең сыхпас постың чоны. Ана ол, мағаа кӱс хо-зып, мині тіріг-хазых чӧргісче полар. Олған тустаң сығара мині салбин-чатхан ағырығ (ол ӧӧс тартхыстаң) халған. Аның сорыбы ӧкпеде кӧрі-недір, парчан даа чуртазымда ире-елидір мині, саңай чатыр саларға полча, че мин ағаа маң пирбеске сіренчем. Ағаа хайбин, мин кӧглирін тохтатпинчам: мин зе чонға улуғ алымға кір парғам. Аны, неке, хаҷан даа тӧлен полбассым. Чон мині
азыраан, оскірген, ханҷа кӱзін алғанҷа полысхан.
Пірсінде кӱскӱде, пастағы хар чаап парғанда, ол полған Асхыстағы школада, ӱгренер алнында, мин пір аалдаң пасха аалзар чалаас азах парыбысхам: анда пабамның харындазы Ананыйның ипчізі пала-пархазынаң чуртаан. Ананый аҷа, тізең, чаада чат халған полған. Оларға читкенімде, палалары, ма-ғаа хайхап парып, хысхырыза тӱс-кеннер: «Син пу харҷа чалаазах чӧрчезің ме?!» Мин табыс чох па-зымны ла икіп салғам. Анаң олар-ның іҷезі Кыдырай нигеҷі мағаа улдуртхан улуғ киис ӧдік пирген: «Мыны кизіп ал, Ананый паза оларны киспес...». Аны истерге мағаа аар полған, че киис ӧдікті мағаа ирік чох аларға киліскен. Одікке чидіп алып, аннаң андар чол айнытхам. Іди парирып, Топоев родына ирге парып, чуртапчатхан пиҷексер кір-сығып аларға иткем. Маймо пиҷе мині чахсы удурлаан. Че кӧр турзам, ол мині ӱр ле кӧр полбаадағ: палалары кӧп, пабалары чоғылох. Фронт-та чӧрчеттір. Азых-тӱлӱк хысха одыр, аннаңар, анда ӱр тудылбин, Асхыссар хаалаам, аның чӧбін истіп алып: «Асхыста районный, улуғ пас-тығына кірерзің. Арса, ол ӱгренерге полызар?» Аның чӧбі хоостыра Асхыста райисполком кнезіне кір-гем. Ол, сынап таа, мағаа полызығ ит пирген.
Хайди полза ӱгреніп алғанда, хайдар парарын даа пілбинібіскем. Кем-зер парҷаң за? Мині кӧрҷең пиҷем ӱреп парған. Кӧрҷең дее туған-ча-ғыннарым халбады. Уйан азыхта ӱгреніп, кӱзім дее минің сых парған. Хазиим даа уйан. Мыннаң мындар чуртап полары ікінҷілестіг. Ырыстығ ӱлӱс тӱзеріне ізеніс чоғыл. Парчам школадаң сығара, 8 класс тоозып алып. Сайлығ чолдаң кӧмес тастых арах. Парып, чидер чиріне пілінмин парчатханда, кӧӧ-саа даа чох полча. Оорли ла пастырчатхан осхаспын.
Тӱрчедең мағаа удур інек мал-лар киліп одыр. Олаңай інектер ара-зында сарлыхтар кӧрінче. Андағ полғанда, ол маллар Тувадаң сӱр-дір парча. Оларның соонан, тозын на тартылча. Паза чалаң кізілер тозын аразында чадап ла кӧрінчелер. Арали табыстары истіл парча. Олардаң тастых арах пастырған аразында, кинетін чир ӱстӱ сар-ғалып, хырынҷа айланыбызып, мині хайдар-да айландыра тастабысхан. Паза ла оңарынзам, хыринда ӱс кізі турча. Кӧрчем - тувинецтер. Тонан-ҷыхтарынаң таныстығ. Улуғ арах тувинец пос тілінең чоохтанча. Хай-зы сӧстері мағаа оңарылыстығ. Мин позым тілінеңӧк ӱндесчем. Анаң теер торсыхтаң мағаа суғ паза тал-
ған пиргеннер. А хайдағ тадылығ талған полған! Мині, аринҷа тіргіс салып, азахха турғыс салған. Аның тадии хаҷан даа ундулбас. Анаң мин паромзар алдыра кӧӧлҷе пасхам, Сос пилтіріне чидіп аларға ха-разып. Анда чуртаан пабамның хан-дыра нанҷызы Олаң Чебодаев. Пабам изен-хазых туста, піссер ол ікі дее хати кил парған. Пабам аны уғаа махтаанын исчең полғам. Ол най ла ус, ол ит полбас ниме чох полған тіҷең пабам. Анаң ол хыйға, кізее паарсах.
Минің ырызыма, ол армияа ха-былбаандыр. Чазы ирт партыр. Ан-дағ даа полза, ол чиит кізі чіли хай-ынған. Ноо даа тимір аның холында аал хонии машиналарының кирек нимелері полғлап парҷаңнар. Мин аның полысчызы полғаннаңар, аның ус холына морсынып тоспаҷаңмын: «Ана хайдағ ус поларға кирек...?!» Олаң хатығ туста пойли чуртаҷаң. Халас, ит, сӱт, чир тамаа аның ӱзіл-беҷең. Аның ӱчӱн, неке, аны аалда-ғылар «пай Олаң» адаҷаңнар. Сынап таа, ол ноо даа саринаң, сағыс-ха даа, піліске дее, ӱгредии чох таа полза, пай кізі полған. Мин, тізең, аның холында чуртап, аринҷа ча-зылғам. Хазиим даа оңдайланған осхас. Фронтха парарым килібіскен. Че, чазым читпинчеткен. Андағ даа полза, аал чӧбіне nip час хостырып алғам. Армияа чӧре салыбысхам. Че, минің ачырғазыма, пісті іскер апарыбысханнар. Хаҷан мин воен-частьта пол парғанда, полковник, минзер пас киліп, сурча: «Хайдағ чылдаңзың?» «Чибіргі алты, полковник арғыс», - нандырғам мин, арынып. Стройда иң соонда турғам нооза. Армияда мин пӧзік ооллар-даң халбасха сіренгем. Олар мині сӧклеен оңдайнаң «кічіг оолах» тіҷеңнер. Мин оларға хайбаҷаңмын. Атыс киреенда олар миннең хал-ҷаңнар. Чахсы атчатхан чааҷыны командирлер улуғлаҷаңнар. Тӱрче полғанда, мині істіндегі киректернің чааҷыларынзар кирібіскеннер. Андар оңдайнаң, мағаа фронтта по-ларға киліспеен.
Ол тустардох кибелістер пазып пастаам. Чааҷыларға ибзер письмо пасчам тіҷеңмін. Иреелестіг тоғыс. Пазарын тастирға итсем, істімде ниме-де чоохтанҷаң: «Пазарын тас-таба». Аннаң андар сағынадырбын: «Чайаачы тоғыс - ол ирее».
Пастағы стиғымны 1947 чылда ла Н.Г.Доможаков кӧрген. Анаң ол аны «Хызыл аал» газетада сығарған. А соонаң ол стих, орыс тіліне тілбес-теліп, наа пазып пастапчатхан кізі-лернің «Первые шаги» чыындылығ книгаҷахта сыххан.
Тӱрчедең мині наа пазып пастап-чатханнарның чыылиина хығырты-бысханнар. Ол чыылығны Н.Г.Доможаков апарған. Анда анынаң тоғас-ханда, ол мағаа ӱгренерге чӧп пирген. Мин аның чӧбі хоостыра олох чылда педучилищее кірібіскем. Аны тоосхам 1951 чылда. Аның соонда, школада тӱрче тоғынып алып, Ағ-бандағы угретчілер пединститу-дынзар кірібіскем. Институтты 1970 чылда тоосхам.
СӦС СОО: Николай Тиников -поэт, писатель паза драматург, хакас литературазын пайыдарына кӧп тоғыс ит салған. Пӱӱл ағаа 90 час толарҷых. Николай Егорович позының адын позы саблап салған, іди чоохтапчалар писательнің чайаачызынаң чағын таныс хыйға кізілер, аның пазыл парған прай тоғыстары орта чолҷа парғанынаңар киречілепчелер.
Автор :
Валентина ТИНИКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде