МОСКВАДАҒЫ УЧЁНАЙЛАР ШОР ДИАЛЕКТІН ІСТЕСКЕННЕР
07.09.2016
Хабарлар
Редакцияда аалҷыларны сахтапчабыс. Піссер Москвадағы ученайлар килерге кирек. Олар августта Таштып аймаанда істезіглер иртіргеннер. Анда 11 кізі араласхан. Хакасияда тоғыстары тоозылғанда, иблерінзер айланар алнында, піс оларнаң редакцияда тоғазып алғабыс. Наука экспедициязынаң устаан лингвист, тюрколог, Россияның наука академиязының член-корреспондентi филология наукаларының докторы, профессор Анна Владимировна Дыбо.
Москвадағы ученайларнаң піс халғанҷы хати ирткен чылда тоғасхабыс. Андада олар, хаастар паза хызыллар диалекттерін істезіп, Хака-сияның Шира аймаанда істезіглер иртіргеннер. Пӱӱл, тізең, оларның хайиинда шорлар диалекті полған. Пу диалектті істезіп алар ӱчӱн, ученайлар Таштып аймаанда шорлар чуртапчатхан аалларда чарым ай тоғынғаннар.
- Пу чылның лингвистика экспедициязының ӧӧн пӧгіні - шор диалектiн істезері. Хакасияның чуртағҷылары пісті чахсы удурлааннар. Олар піснең хынып чоох алысханнар. Таныхтирға кирек, пір анкетаны толдырып алар ӱчӱн, пір кізінең не 3-4 час чоохтазарға килісче, аннаңар полған на кізі, піснең чоохтазып, тузын хорадарға хынминча, че Таштып аймааның чуртағҷылары, істезігнің кирексінізін сизініп, піснең чоох алызарға тоғыр полбааннар. Аннаңар пӱӱл экспедиция тузалығ ирт парған тиирге чарир, піске кӧп материаллар чыып аларға оңдай полған, - чоохтапча Анна Владимировна.
«Интегральное описание тюркских языков в России» проект тӱрк тіллерінің наа диалектология атлазын тӧстиріне чарыдылча. Хайди чоохтапча Анна Дыбо, пу тоғыс 1970 чыллардох пасталған, че анаң, хазнада алызығлар пол сыхханда, пу даа тоғыс тохтадыл парған. Амды, тізең, ол хатап чуртасха киріл сыхты.
- Хайди ілезіне сығысхан, тӱрк тіллерінің тархынын тирең істезіп алар ӱчӱн, иң пастап аның улуғ паза кічіг диалекттерін піліп аларға кирек. Оларны прай саринаң істезерге кирек. Аннаңар піс нинҷе-де чыл изере кічіг паза улуғ диалекттерні тирең істесчебіс. Мының алнында пу тоғысты толдырарға сидік полған полза, амды, чуртасха наа технологиялар киріл сыхханда, тоғыс ниик парча. Че пу саринаң амды сидіксіністер чох полза, халғанҷы чылларда пасха хомзыныстығ киректер тоғасча. Хайди піс сизін сыхтыбыс, чыл сай пос диалектінең чоохтасчатхан кізілернің саны хызырылча. Кӧзідімге, пос диалектінең чоохтасчатхан хай пірее шорлар, хакастарнаң чағын чуртап, сағай диалектіне кірібіскені іле пілдірче, че шорларның кӧбізі орыс тілінең чоохтасча. Пістің кӧрізібіснең, амғы шорлар мының алнындағы сӧстерні пілбинчелар, аннаңар хай пірее сӧстерні олар орыс тілінең адапчалар, - чоохтапча профессор.
Анна Владимировнаның кӧрізінең, мының алнындағы сӧстер чуртас алысчатханынаң хада чідіп одырчалар. Олғаннар хакас тілін школада ӱгренчелер, че олар ӧӧнінде орыстапчалар. Улуғларның хай піреезі ле шор диалектінең чоохтасча.
- Минің кӧрізімнең, шор тілін хайраллап халары улуғларның паза ӱгретчілернің иңнілеріне артыларға кирек. Аға-ууҷалар пархаҷахтарын паза ӱгретчілер олғаннарын ӱгретпезелер, ол чіт парарға айабас, - тіпче Анна Дыбо.
Москвадағы ученайларның істезіг тоғыстарының салтары хомзыныстығ даа полза, Хакасияның правительствозы республиканың национальнай паза территориальнай министерствозынаң хада Хакасиядағы ас саннығ шор чонға сыбыра ахчалығ полызығ пирче. Іди оларға оргтехника паза узанҷаң инструменттер алчалар. Анзы оларға кибірлерін, чонның культуразын хайраллап халарға полысча. Пӱӱл, кӧзідімге, Палыхтығ суғ аалдағы «Чылтыс» общинаа электроинструменттер, ноутбук паза кип-азах тікчең машина, Писхамҷы аалдағы «Алтын кӱн» общинаа офисте тузаланҷаң наа мебель пирілген. Прай пу нимелер оларға «Хакас Республиканың региондағы политиказы» хазна программазы хоостыра алылча. Ідӧк Таштып аймаандағы Тлаҷах аалда шорларға этническай кін пӱдірілче.
Шор диалектін істесчеткен туста, Москвадағы ученайлар ідӧк Хакасиядағы шорлар общиналарының устағҷыларынаң тоғасханнар. Таштып аймаандағы Аңчул аалдағы «Тамыр» общинаның устағҷызы Борис Григорьевич Шулбаевнең, тоғазып, чоох алызып алтырлар. Хайди кӧңнілерінең ӱлескеннер ырахтын килген аалҷылар, пу общинаның устағҷызы шор тілін, культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе кӧп тоғыс апарча. Таныхтирға кирек, пӱӱл «Тамыр» общинаа «Хакас Республиканың региондағы политиказы» хазна программазы хоостыра аймах функциялығ агрегат, ноутбук паза резина киме пирілген.
Хайди чоохтапчалар аалҷылар, Таштып аймаанда чыып алған анкеталарны, кізілернің чоохтарын паза даа пасха шор тілі материалларын олар, иптеп алып, национальнай корпустың хакас тілі пӧлиинде сығарарлар. Национальнай корпуста аймах тіллернің диалекттері чыылча. Анда учёнайларға, тіл ӱгретчілеріне Интернет пастыра наука, ӱгредіг паза диалект тексттерін таап аларға чарир. Уламох ағаа чӧпсінер хакас чоны.
Автор :
Оксана СУНЧУГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде