АНЫ ИБІРЕ ЧУРТАС ХАЙНАҶАҢ
13.09.2016
Хабарлар
Василий Андреевич Кобяков Шира аймаандағы Оспа аалда 1906 чылда 10 сентябрьда чох-чоостар сӧбірезінде тӧреен. Ирте ӧкіс халып, пайларда чалҷы пол чӧрген. Аннаңар школаа орай арах, революция соонда ла, парған.
1929 чылда постаң оолны Хызылчардағы партийнай школазар ысчалар. Аны тоос килгенде, тӧреен аалында культура тоғызынаң айғасча. Анаң Александр Топановнаң хада Ағбанда хакас театрын тӧстирінде, аның репертуарын тимнирінде араласча, кӧп тузалығ тоғыс идерге маңнанча, чииттерні піріктірче.
Чайаачы кӧңніліг оолны Новосибирсксер тоғынарға ысчапар, анда хакас книгаларын тимнеп, сығарарға. Улуғ городта тоғынчадып, ол чоохтар, «Айдо» повесть пас салча, оларны чарыхха сығарча.
... Кибірге кірген оңдай хоостыра, Василий Кобяковтаңар, аның чуртас чолынаңар чоох парыбысса, иң пастап ол чайап салған «Айдо» повесть сағысха кірче. Оңарылыстығ, хакас литературазының пастағҷыларына поэзияда чон тахпахтарына, прозада постарының чуртаста полған киректерге тӧстенерге килісчең.
Сынап Василий Андреевичтеңер чоохты сала алғым арах апарарға киректелзе, аның «Айдо» повезін Георгий Кучендаевтің «Майорның ӧскені» повезінең тиңнестіріп пастапчабыс. Хайзында даа ӧкіс оолахтың ах ханның ӱлгӱзі тузындағы аар, чобағлығ чуртазы, революция соондағы ӧріністіг алызығлар киртістіг хоосталчалар. Олар ӱгредіг программаларына хаҷанох киріл парғаннар, хакас литературазының тӧстегҷілерінің чайаачы устарын кӧзітчелер. Олох арада амғы тӧлге ол повестьтер саңай пасхаҷыл пілдірчелер, неке. Нӧӧс пістің чирде андағ чуртас полған - ӧкіс палалар чалҷы тоғызын толдырғаннар, ирее-чобағ кӧп кӧргеннер? Хайди сыдасхан полҷаңнар андағ аар чуртасха кічіг частығ палалар?
Пу сӧстерні пасчатханда, харахтарым алнында ӧткін хабарҷы, писатель, Илбек Ада чаа араласчызы Тимофей Николаевич Балтыжаковтың омазы ӧӧн позынаң турыбысханға тӧӧй пілдірче. Мағаа аннаң тоғазарға, чоох-чаахнаң алызарға киліскен. Редакцияда хабарҷы полып тоғынған кізі піссер пірее хати кірҷең. Ол Василий Андреевич Кобяковнаң пip чылдаң, пӱӱл кӱскӱзін Тимофей Николаевич Балтыжаковха ідӧк 110 час толғаны таныхталар.
Тимофей Николаевичнең дее, пасха даа хакас писательлернең Василий Кобяковтаңар чоохтаза халза, сала ла пір ӱннең нимес мындағ нимені таныхтаҷаңнар: хакас литературазының тӧстегҷілерінің пірсі полчатхан чайаачы устың ибіре чуртас хаҷан даа хайнаҷаң, амыр оңдайнаң иртпеҷең. Хайда ол, анда наа пастағлар, сағыбаан чӧрімнер, ӧріністіг киректер.
Кӧзідімге алза, Василий Андреевич тӧреен-ӧскен аалындағы школада ӱгретчі полып ӱр нимес тоғынған. Анзы ол Хызылчардағы партийнай школаны тоосхан соонда полчатпас па. Чоохха киліскенде, мындағ танығ идерге чарир: партийнай школада ӱгренерге коммунисттерні ле ысчаңнар. Ол, тізең, Хызылчарзар ӱгренерге 23 частығдох парғанын олаңай ла санап аларға чарир. Амды школада уроктарны хайди апарҷаң полғаннаңар айланарға чарадыбыстым. Пірее хати олғаннар полардаң, іҷе-пабалары даа школаа тол парҷаң
осхастар - іди хынығ, олох арада тузалығ оңдайнаң иртірҷең уроктарны. Хайдағ даа урок тузында кирек кӧзідімнерні, учебниктердең албин, аалдағы чуртастаң алҷаң одыр. Кемге хынығ полбас андағ пасхаҷыл, олох арада тузалығ урокта полып аларға.
- Ол позы ортымах сыннығ, кӱрең сырайлығ, че уғаа ӧткін хылыхтығ полған тіп чоохтасчатханнарын исчеңмін. Позын изен-хазых тузында кӧрерге киліспеен. Кічіг полчатпаспын ма, - сағысха кирче пістің редакцияның ветераны, улуғ частығ Елена Антоновна Абдина.
Аның сӧстерінең, Василий Кобяков хайҷы-нымахчыларны истерге тың хынҷаң осхас. Кӧңніне кірген махалығ сӧстерні, мирген тиңнестіріглерні, алып-кӱлӱктернің омалары хайди килістіре чайалчатханын пасхлап алҷаң полбас па. Аннаңар аның хоости пазылған тоғыстарындағы пай сӧстерге прайзы даа хайығ айландырча, істезіглерінде хайди даа таныхтапча, пӧзік паалапча.
Хайдағ даа чонның хоос литературазы фольклорға тӧстеніп пӱткені пілдістіг. Олох арада хайдар даа писатель позының чайаачы тоғызында кемнең-де кӧзідім аларға, ӱгренерге кирек. Тимофей Николаевич Балтыжаковнаң хакас литературазынаңар постарыбыстың сағыстарыбыснаң ӱлесчеткен туста, Василий Кобяков чуртазында кемні позының ӱгретчізіне санаанын хайди сурбин халарзың. Оңарылыстығ, мында чоох парча орыс писательлердеңер.
- Ол ӧӧнінде ікі писательні адапчатханын истерге килісчең. Че позының ӱгретчілеріне санаан ма, чох па - анзын пілбинчем. Таныстарын Лев Толстойның, Максим Горькийнің книгаларын хығырарға чӧптеҷең, - сағысха кирген чоохтазығ тузында улуғ частығ кізі.
Оңдай киліскенде, мындағ танығ идерге сағыс пар: Тимофей Николаевич Балтыжаков ах чарыхтаң 91 частығда парыбысхан. Халғанҷы тусха читіре ол чарых сағыстығ, маңзырабас чоохтығ полған. Хакас пічиин тӧстирінде хайди хынығ, пірее хати тӧстескенҷе талазып-сарызып, пір чӧпке кил турғаннаңар сағысха кирерге хынҷаң. Хакас пічиин тӧстирінде, тізең, 1920 - 1930 чыллардағы прай чайаачы устар ӧткін араласчаң полғанын чахсы пілчебіс. Тимофей Николаевичке хазыр ӱзӱріглер тузында даа Василий Кобяков позын хайди тудынчатханын кӧрерге киліскен полбас па. Піс, тізең, ағаа 90 час тол парғанда, халғанҷызын чоох-чаахнаң одырғабыс, хакас литературазының сурығларына теелгебіс.
Сынап Василий Кобяков позының чайаачы кӧңніліг нанҷы-арғыстарын Лев Толстойның паза Максим Горькийнің книгаларын хығырарға чӧптеп турған полза, оларның олған, чиит тустарынаңар пазылған тоғыстарынаң чахсы таныс полған полар. Пірее хати писатель, анзын позы даа чахсы сизінмин халып, кӧңніне кірген книгаа тӧӧй чайаачы тоғыс пас саларға чарадыбысча. Че аның ӧӧн матыры позы алай пірее чағын нанҷызы поларға кирек. Андада чайаачы тоғыс киртістіг пазылар, пасхаларына даа хығырарға хынығ полар.
Мында сағысха кирерге чарир, хайди Василий Андреевич чиит туста хайҷы-тахпахчыларнаң тоғазарға, оларны истерге хынҷаң полғанын. Пістің чонның кибір-чозахтарын, соонда чат халған чылларны пай пілістіг хайҷы-тахпахчылардаң артых кем пілер. Оларнаң удаа тоғасханы, чоох-чаахнаң алысханы чайаачы усха, «Айдо» повестьті пасчатханда, матап полысхан, неке. Василий Кобяков ол туста чиит тее полған полза, чайаачы тоғызының пай паза хоос тілін прайзы даа пӧзік паалапча, алғым кӧріс-сағызын таныхтапча. 1937 чылда репрессияа хабылып, 31 частығда чох итірбеен полза, Василий Кобяков хакас литературазына хайдағ салымнығ хозым идерҷік тіп сағын саларға ла халча.
Изен-хазых тузында Василий Андреевичтің ибіре чуртас хайнапчатхан чіли пілдірҷең тіп Тимофей Николаевич Балтыжаков чоохтаныбысханда, аны саблығ писатель Каркей Нербышевнең тиңнестір кӧрерге харасхам. Мині истіп, Т.Н.Балтыжаков чалахай кӱлімзіреп салған. Редакцияда хада тоғынған кізі Каркейнің чуртазын, оңдай-хылиин чахсы пілчетпес пе. Хайда Каркей, анда сыбыра чон толдыра, кӧгліг хатхы-кӱлкі тохтабаҷаң.
Андағох оңдай-хылыхтығ полған одыр Василий Кобяков. Че ол туста чуртас ағыны сала пасха, хатығ арах полған. Чайаачы уссар чон тартылҷаң, ол чуртасха ӧрінізінең, хынызынаң пасхаларының кӧңнін кӧдірҷең.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде