АБЫС ПОЛБИН, ӰГРЕДІГДЕ САБЛАНҒАН
23.09.2016
Хабарлар
Таштып чиріндегі Мадыр аалда тӧреен-ӧскен Иван Матвеевич Штыгашевтің халых-чарыдығлығ тоғызы тикке парбаанын кӧп кӧзідімнер киречілепчелер. Аның кӱстенгені сылтаанда, Мадыр аалда тигіриб азылған. Анда, абыс полчадып, ол палаларны пічікке ӱгредіп пастабысхан. Аның ӱгренҷілері санынаң соонаң Хакасияда тиксі сабланған кізілер сыхханнар. Иң пастап хакас литературазының тӧстегҷілерінің пірсі полған Пётр Тарасович Штыгашевті адирға чарир. Пӱӱл 12 июльда ағаа 130 час толғаны пайрам кибірли таныхталған.
Паза аннаң тиң частығ Ананий Тимофеевич Казанаковты хайди адабин ирт парыбызар. Ідӧк Мадыр аалда 14 сентябрьда 1886 чылда тӧреен оолах, чазы читкенде, орындағы миссионерлер (тигіриб) школазында ӱгреніп пастаан. Аның пабазы аңҷы, палыхчы полтыр. Тайға аразындағы аалның чуртағҷылары паза нименең айғазарлар за. Ӏӌезі иб аразында хайынҷаң, ӱӱҷікте чир тамаан ӧскірҷең.
Ананий кічігде сарнирға тың хынҷаң осхас. Оолағастың сіліг ӱні прайзының кӧңніне кірген полбас па. Аннаңар даа аның ӱгретчізі Иван Матвеевич Штыгашев школа тоосчатхан саарбахты Бийсктегі училищезер ызарға іҷе-пабазынаң чӧптестір. Андағ иптіг ӱнніг пала, ӱгредиин тоос килзе, молитвалар маңат хығырар тіп махтаан полбас па. Чахсы ӱгредіг алған кізі чуртас ағынында чіт парбас.
Олох туста Бийсктегі катехизаторскай училищезер ӱгренерге парарға тимненібіскен полған Пётр Штыгашев. Бийсктегі училище абыстарны, тигіриб тоғынҷыларын паза ӱгретчілерні тимнеҷең. Мадырдаң парған нанҷылар Бийск городта ӧткін тудынҷаң осхастар. Піліске тартылып, училищенің халых-чарыдығлығ чуртазынаң хыйа турбаҷаң полтырлар. Ананийнің сіліг ӱніне хынып, ӱгретчілер аны удаа ырлатчаң одырлар. Сарынны хайди-да салғахти, истіг паза иптіг толдырҷаң полғанын аны таныпчатхан кізілер таныхтаҷаңнар.
- Ананий Тимофеевич ортымах сыннығ, кічіг сӧӧктіг кізі полған. Уғаа табырах хылыхтығ паза хайыныстығ, - таныхтаҷаң ученай-этнограф Кузьма Михайлович Патачаков.
Итсе, Таштып чиріндегі Мадыр аалда тӧреен А.Т.Казанаковтың табырах хылиин хакас пічиин тимнеен кізілер прайзы даа таныхтаҷаң полтырлар. Мында ӧӧнінде талазығ тӧӧй сӧстер хоостыра пасталыбысчаң одыр: иней - ӧрекен, тоғыс - істеніс, хубаған - ӧрбекей паза даа пасхазы. Ортымах сыннығ даа полза, поғда кӧрімніг иреннернең тӧстең тӧске кірізібізерге айабаҷаң полғанын хакас пічиин тимнирге ӧнетін тӧстелген комиссиядағылар сағысха кирҷеңнер. Ананий Тимофеевич ол комиссияда 1924 чылдаң сығара тоғынған.
Хакас пічиин тимнир комиссияа пай пілістіг, ӱгредігліг кізілерні ле алҷаңнар. Аннаңар Ананий Тимофеевич, Бийсктегі училищені тоосхан соонда, пірее чирде хайди даа хоза ӱгренерге кирек полған. Пётр Штыгашевнең хада тӧреен-ӧскен Мадырзар 1905 чылда айланғаннар нооза. Че хайзы даа абыс поларға хынмин салған, тигірибзер тоғынарға парбаан. Пётр Тарасович ӱгретчі полыбысхан, Ананий Тимофеевич Томсктағы ӱгретчілер институдынзар кірібіскен. Че ағаа аны тоозарға киліспеен.
Сылтағ - 1905 чылдағы буржуазией революция. Тиксі Россия хайнапчатпас па. Ол санда Томсктағы студенттер. Табырах хылыхтығ чир-суғҷыбыс андағ хазыр киректердең хайди хыйа тур халар. Хада ӱгренчеткен чииттер аразына кірібізіп, митингтерде, демонстрацияларда ӧткін араласчаң. Андағлар «хара» пічікке алылчалар, институттаң сығарылчалар, сыныхтағда тудылчалар.
20 частығ оол анзын чахсы оңарған, неке. Аннаңар, Томсктаң киліп, Ананий Тимофеевич тӧреен аалынзар айланмаан, Хара Ӱӱс суғ пазындағы алтын аныпчатхан приискте олаңай тоғысчы полыбысхан. Кӧп кізі аразында аны, Томск городтағы демонстрацияларда араласхан оолны, табырах таап полбастар тіп ізенген полбас па. Че анда даа ол ӱр тудылбаан, Таштып чиріндегі алтын аныпчатхан Хызас приисксер килібіскен, ідӧк олаңай тоғысчылар санына хозылыбысхан.
Хайди таныхталча Хакас Республиканың энциклопедиязында, Ананий Тимофеевич Казанаков Кузнецк уездіндегі Аңзас аалда ӱгретчі полып илееде чыллар тоғынған. Че ол тустың аразына ӧткін хылыхтығ ирен школада ла істенмеен. Орындағы чуртағҷылар аны Кузнецк уездінің толдырығ комитедінің кнезіне тапханнар. Анда даа ол тӱзімніг тоғынғаны таныхталча.
Ах ханның ӱлгӱзі чох иділгенде, революция соонда, ол тӧреен-ӧскен аалынзар айланча, Мадырдағы школада ӱгретчі полыбысча. Че ӧткін хылыхтығ, халых-чарыдығлығ тоғыста чапчаң араласчатхан ӱгретчі школада ӱр тоғынарға маңнанмаан. Кузнецк уездінің толдырығ комитедінің кнезі полғанын Хакасияның ӱлгӱзі хайығда тутхан.
1925 чылда аны Хакас уездінің толдырығ комитедінің инструкторына алчалар, че ӱр дее тус ирткелекте, аны организационнай пӧліктің устағҷызына турғысчалар.
Хакас уездінің толдырығ комитедінзер тоғысха алылғандох, Ананий Тимофеевич Казанаковты хакас пічиин тимнеҷең комиссияа кир салғаннар. Пай пілістіг ӱгретчі толдыр полбас тоғыс чоғыл тіҷең ол. Аннаңар, хаҷан ағаа хакас школаларына киректелчеткен учебник тимнеп саларға чахығ пирілгенде, ол, туснаң даа санаспин, тоғысха чапсынған. Іди ол, хакас тілінің наа тимнелген алфавидіне тӧстеніп, хығырҷаң книга тимнеп салған. Аны 1926 чылда Москвада хакас тілінең чарыхха сығарыбысханнар. Андағ оңдайнаң Ананий Тимофеевич позының пу тоғызынаң толдыр полбас пӧгіннер чох полчатханын пасхаларына чахсы кӧзіт пирген. Олох арада ағаа Хакас уездінің толдырығ комитедінде ӧӧн тоғызын толдырарға кирек полған.
Хаҷан Хызылчарда партийнай школа азылғанда, Хакасиядаң алылған оол-хыстарны пос тіліне ӱгредерге Ананий Тимофеевичті ысханнар. Анда ағаа тың аар чуххан осхас. Позының тоғызын сыныхтирға, хакас чииттерге пірее оңдайнаң полыс пирерге сурынып, Хакас уездінің пастыхтарына пічіктер пасчаң. Хайдағ даа сидік пілдірзе, сыдасчаан на сыдасча, тоғызын чахсы апарарға харасча. Хакасияның пастыхтарына пасхан пічіктерінде ол пірее оол-хыстарның ӱгредии уғаа чабыс синде полғанын таныхтаҷаң.
Хызылчардағы партийнай школада ӱгретчі полып ікі чыл тоғын салғанда, аны Ағбанзар нандыра айландырғаннар. Пеер килзе, мында партийнай школа азыл партыр. Анда ӱгретчі полыбысхан, 1930 чылдаң 1940 чылға читіре тоғынған. Ол тустағы Хакасияның тархын пічіктерін хығырза, Ағбандағы партийнай школада аймах устағҷылар тимнеҷең осхастар. Тиктең нимес, аны соонаң совет-партийнай школа тіп адап сыхтырлар. Анзы ол тусха килістіре адалғаны полар.
Хайда даа полза, саңай маң чохха тӱсчетсе, хакас тілін тилідеріне, учебниктер тимниріне Ананий Тимофеевич улуғ хайығ айландырҷаң, тоғыс хайди пасталғанын ундутпаҷаң. Хаҷан ол партийнай школада хакас тілінің ӱгретчізі полыбысханда, пу сидіксініснең хамахтаң хамахха урунызарға киліскен. Аннаңар ол хакас тілінің учебниктерін тимнирінең айғас сыххан. Партийнай школада тоғынчатхан туста Ананий Тимофеевич нинҷе-де учебник, тимнеп, сығарарға маңнанғаны таныхталча. Ол санда «Орыстарға хакас тілінең ӱгренер учебник», «Хакас литература тілінің орфографиязы», пастағы класстарға букварь паза даа пасха учебниктер, тимнеп, сығарыбысхан, ӱгретчілернің тоғызына улуғ хабазығ иткен.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде