ПІСТӀҢ ЧОНДА АНЫҢ АДЫ УНДУЛБАС
04.10.2016
Хабарлар
* азыл Гарифович Исхаков -Сфилология наукапарының
кандидады. саблығ тюрколог. Ол 1901 чыпда Челябинск обла-зындағы Троицк городта тӧреен. Фазыл Гарифович тоғыс чолына кічігдең кірген. 11 частығдаң ол Яушев фамилиялығ садығҷыда тоғынған. Мындаағаа, иртен школаа чӧріп, иирде тоғызын читіре толдырарға чаратчаңнар. Оолағас пирілген мындағ оңдайнаң тузаланған. Ідиол татар школазында ӱгренче, соонаң, тізең, «Визави» татар ӱгретчілер семинариязында. ФГ.Исхаков ӱгренген школа паза семинария садығҷы Яушевти полғаннар, че, андағдаа полза, ӱгредігӱчӱн мында ахча апбаҷаңнар.
1919 чылда Троицкте татарларны ӱгредіге тартарынҷа улуғ тоғыс апа-рыл сыххан. Фазыл Гарифович пу тоғыста ӧткін араласхан. 1921 чылда Троицктегі ӱгредіг пӧлии аны Оренбург городсар Татарларның чон ӱг-редии институдынзар ӱгренерге ыс-ча. Пу институтты тоосхан соонда, ікі чыл Чон ӱгредии институдында ӱг-ренізін узаратча. 1926 чылда Орен-бургтаң сығара аны Москвазар ӱг-ренерге ысчалар. Мында ол аймах-пасха тоғыстарда араласча, Іди Фазыл Гарифович Литературнай инс-титутта орыс тілінең татар, казах, узбек тіллеріне тілбестег идерге полысчаң, Тіл институдында тіл сурығларын ӱзӱрерінде араласчаң. Пуох туста ол тоғыстарға рецензия пасчаң паза пасталығ класстарға учебниктер пазарында араласхан.
1940 чылда Фазыл Гарифович Хызылчар крайының ӱгредіг пӧлии-нең тоғысха хығыртығ алча. Іди ол Хызылчарда национальнай школа-ларның инспекторы полып тоғынча. Мында ағаа Хакас автоном облазы-ның школаларын сыныхтаҷаң оңдай пирілче. Ағбанзар хакас школаларын сыныхтирға удаа чӧріп, чоннаң тіл алызып, Фазыл Гарифович хакас тілін тирең ӱгрен сыххан.
Тӱрчедең ол Ағбанзар кӧзібіскен. Хакасияда ол позының чоннаң тоғын-ҷаң оңдайын уғаа чахсы кӧзіт сыххан. Іди 1943 чылда аның устааны-наң паза кӱстенгенінең Ағбандағы ӱг-ретчілер институдында хакас тілі паза литература пӧлии азылча, 1944 чылда - Хакас тілі, литература паза тархын наука-істезіг институды, 1945 чылда - областьтағы национальнай ортымах школа-интернат.
Ағбандағы ӱгретчілер институдында ол хакас тілі паза литература кафедразынан, устаан. Мында ол 5 - 7 класстарға хакас тілінің пастағы ӱгретчілерін тимниріне кӧп кӱс сал-ған. Олох туста ол Хакас тілі, литература паза тархын наука-істезіг институдында тіл секторынаң устаан. Аның устаанынаң хакас тілінің орфографиязының паза хакас син-таксизінің ӧӧн тӧстеглері тимнел-ген. Ф.Г.Исхаков, пастағы диалекто-логическай экспедицияны тимнеп, аннаң устаан. Ол экспедиция хакас тілінің прай диалекттерінҷе паза чонның пазылбин пӱткен чайаачы тоғызынаң палғалыстыра кӧп аймах материал чыып алған. Іди хакас ті-лінің диалекттерін паза пазылбин пӱткен чайаачызын тиксі істезер оң-дай тӧстелген. Позының ӧӧн тоғы-зынаң пасха, Фазыл Гарифович об-ластьтың ӱгредіг пӧлиине кӧп по-лысхан. Мында ол учебниктерні чахсыландырарынҷа, ӱгретчілернің пілізін кӧдірерінҷе, школаларны сы-ныхтирынҷа улуғ тоғыс апарған.
1946 чылда Ф.Г.Исхаковты Мос-
квадағы ӱгредіг министерствозын-зар тоғысха алдыртыбысханнар. Анда аны национальнай школалар-ның инспектор-консультантына тур-ғысханнар. Олох туста ол СССР-ның Наукалар академиязында Тіл институдында тоғынған.
1949 - 1952 чылларда ол хакас, тува, татар паза ногай школалары-на учебниктер пазарынҷа улуғ тоғыс апарча. Іди пу ӱс чыл аразына ла 12 учебник тимнел парған.
Ф.Г.Исхаков тиксі тюркологияа, ол санда хакас тілі науказына, улуғ хозым ит салған. 1954 чылда ол тюрколог Н.К.Дмитриевнең хада «Вопросы изучения хакасского языка и его диалектов» тоғыс сығарыбыс-ханнар. Пу книгаа диалектология экспедициязында чыылған мате-риаллар кирілгеннер.
1955 чылда «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков» улуғ тоғыстың «Фонетика» пастағы чардығы сыхча. Мында Ф.Г.Исхаковтың холынаң пазыл-ған 10 статья сыхча, че прай книгада 30 статья сыххан. Пуох чыындының «Морфология» ікінҷі чардығында аның 6 статьязы чарых кӧрче. Ол туста «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков» тоғыстың сыхханы тюркология-да уғаа танығлығ полған. Пу наука-істезіг тоғыстың тузазы амғы тусха читіре чітпеен, ол аймах туста істен-четкен тілҷілерге кӧп полызығ пирче.
1956 чылда Хакас книга изда-тельствозында «Хакасский язык: краткий очерк по фонетике» монография сыхча. Мында ідӧк диалектология экспедициязында чыылған материаллар сығарылчалар. Ол тюр-кологияда хакас тілінің фонетика-зына чарыдылған пастағы тоғыс пол-ған. 1957 чылда «Тувинский язык: Очерки по фонетике» монография чарыхха сыхча. Аның ӱчӱн ол 1959 чылда филология наукаларының кандидады полыбысхан.
Ф.Г.Исхаковтың кӧп пасха тоғызы, 1959 чылда ол ӱреен соонда, чарыхха сығарылған. Фазыл Гарифович Исхаковтың Хакасияа, хакас чонына иткен тоғызы улуғ. Ол «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941 - 1945 г.г.» медальнан, паза Хакас облазының чоннар депутаттарының чӧбінің Аарластығ пічиинең таныхталған.
Фазыл Гарифович Исхаков - Ха-касияның ӱгредіг киреен, науказын, культуразын тилідерінде улуғ тоғыс ит салған кізі, аннаңар аның адын, иткен тоғызын хакас чоны хаҷан даа ундубасха кирек.
Лариса ЧЕБОДАЕВА, Хакас филология кафедразының ӱгретчізі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде