УЛУҒ ЧИДІГ, ОЛОХ ТУСТА УЛУҒ НАНДЫРЫҒ
21.10.2016
Хабарлар
У”;о ниместе "Хабар" газетаның редакциязынзар улуғ нимес пічік кірген. Аның авторы анда ӧріністіг хабар искірче. Ағбандағы Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедіне кірчеткен гуманитарнай істезіглер паза Сойан-Алтай тюркология институдының наука тоғынҷылары Мария Дмитриевна Чертыкова паза Алёна Николаевна Чугунекова хакас тілінең доктор диссертацияларын арачылап алтырлар. Тоғазып аларға ӧріністіг сылтағ парда, ноға чоох алызып албас? Піс Мария ЧЕРТЫКОВАНАҢ тоғазып алғабыс.
- Мария Дмитриевна, Сірер "Филология наукаларының докторы" атха турысхазар. Ол нинҷе-нинҷе чылның тоғызының салтары полар. Сірер докторскай тоғысты пазарын хаҷан пастаазар паза хайди ол пар-ған?
- Нинҷе тус пу тоғыс пазылғанын чоохтирға оой ла нимес. Пу тоғыс -кӧп чылларның салтары. Мин илее-де чыллар ХакНИИЯЛИ-да тоғын-ғам. Ол тустох хакас тілі глаголла-рының тузазын істезіп пастаам. Анда тоғынчатхан туста, Россияның наукалар академиязының Сибирь-дегі пӧлиине кірчеткен филология институдында (Новосибирск г.) ас-пирантурада ӱгредіг ирткен соонда, филология наукаларының канди-дады атха турызар ӱчӱн, 1996 чыл-да профессор Майя Ивановна Че-ремисинаның устаанынаң пасхан "Глаголы со значением говорения в хакасском языке (системно-семантический аспект)" диссертация-ны арачылаам. Ол тустаң пеер асхынах нимес тус ирт парған, че прай ол чылларда мин хакас ті-ліндегі глаголлар темазын істезерін узаратхам. Че минің пу тоғызым, Хакас хазна университедіне кір-четкен гуманитарнай істезіглер паза
Сойан-Алтай тюркология институ-дынзар (ИГИСАТ-сар) тоғынарға килгенде, тӱзімніг пар сыххан тиирге чарир. Пістің институт тӧс-телгенде, университеттің устағ-пас-таа улуғ кӧстеглер турғысхан: хакас тілін наука саринаң істезері, хакас тілінең доктор диссертацияларын тимнирі. Пістің улуғ нимес коллек-тивнең профессор Тамара Герасимовна Боргоякова устапча. Мын-да тоғынчатхан туста мин позымның істесчеткен темам хоостыра ӱс сӧс-тік, пір монография паза nip ӱгредіг пособие чарыхха сығарғам. Хакасияда паза пасха даа регионнарда, пасха хан чирлерінде сыххан наука чыындыларында паза журналларда минің илееде статьяларым чарых кӧргеннер. Ідӧк мағаа Ағбанда паза пасха даа регионнарның аймах городтарында иртірілген наука-практикалығ конференцияларда наука тоғызымның салтарларына-ңар чоох тударға киліскенӧк. Прай пу иділген тоғыстар минің доктор диссертациямның темазы хоостыра полғаннар. Ана іди тимнелген минің доктор диссертациям...
- Сірернің темаларың "Глаголы психической деятельности в хакасском языке (сис-темно-семантический аспект)" адалча. Істезігнің ӧӧн пӧгіні хайдағдыр? Нимее хайығ сал-ғазар?
- Минің диссертациям кі-зінің істі-кӧңнінде полчатхан киректерні таныхтапчатхан хакас тіліндегі глаголларны істезеріне чарыдылған. Пу тоғысты пасчадып, мин аймах пӧгіннер турғысхам, оларның ӧӧннері полғаннар: хакас чон-ның істі-кӧңнін таныхтапчатхан глаголларның тузазын, чоох-тазығда хайди тоғынчатханын істезері. Ідӧк пу глаголлар хоостыра хакас чонның кӧңнін, сағызын паза тудынчатхан оңдайын іле сығарары полған. Глаголларны пу саринаң кӧ-рері хакас тілі науказында наа кӧстег асча. Істезігде 685 глагол ӱзӱріге тартылған, хайзылары тузазы саринаң пис чардыхха чарылған.
- Хакас чонның хылии тілде пілдірче бе?
- Я, хакас чонның хылии тілде чахсы пілдірче. Істезіге тартылған глаголларны істезіп, піс мындағ салтарларға килгебіс: хакас тілінде кізінің итчеткен киректерін чахсы са-ринаң паалапчатханын таныхтапчатхан глаголлар кӧп нимес. Анзы, пістің хакас чон махтанҷых нимес, чахсы нимедең азанҷых полчатха-нын кӧзітче тіп санапчабыс. Че пас-хазын алаахтырчатханын, посты чойланып тудынчатханын таныхтапчатхан глаголлар илееде. Кӧзідімге, кӧйтіктен, сӱмелен, кӱлӱксірке, ой-дарха, улуғсырха, чиитсірке, пайор-ха, алыптан паза олардаң даа пас-хазы. Мындағ глаголларның кӧп пол-чатханы пістің чон сын нимені пӧзік паалапчатханын, че чой нименең чараспинчатханын паза андағ ки-ректі пыролапчатханын таныхтапча. Ідӧк хакас тілінде сӧбіре чуртазынаң, хыныснаң палғалыстығ киректерні таныхтапчатхан глаголлар уғаа асхынах. Піс позыбыстың тоғызыбыста тілні істескені хоостыра мындағ нимені кӧзіт салғабыс: чонның чуртазы, сағызы, кӧңні, тудынчатхан
оңдайы - аның чоохтанчатхан тілінде кӧріндестегі чіли кӧрінче.
- Доктор диссертациязының ара-чыланызы хайда ирткен паза комиссияның сағыс-кӧрізі хайдағ полған?
- Мин доктор диссертациязын Москвада 4 октябрьда Наукалар академиязына кірчеткен Тіл институдында арачылаам. Арачыланыс маңнаныстығ ирткен. Хайди та-ныхтаан диссертация чӧбінің хачы-зы, РАН-ның член-корреспонденті В.М.Алпатов, тӱрк тіллері пӱдізі пас-тыра алғым істезілгеннер, че тузазы саринан, істезілген тоғыстар асхынах. Ідӧк ол минің тоғызым ол сари-нац тӱрк тіллерінің тіл науказына чахсы хозым полчатханын таных-таан. Ідӧк минің тоғызым, чонның істі-кӧңнін таныхтапчатхан лекси-каны істескені хоостыра, тӱрк тілле-рінде пастағы килкім тоғыс полчат-ханы саринҷа пӧзік паалалған.
- Доктор диссертациязын па-зарға кем хабасхан паза кемге алғыс-тарыңны читірерҷіксер?
- Пілдістіг, мындағ килкім то-ғысты чалғызан идіп алҷаа чоғыл. Пістің НФ.Катановтын, адынаң Хакас хазна университедінің устағ-пас-таа, ол санда мин тоғынчатхан ИГИСАТ-тың устағҷызы, профессор Т.Г.Боргоякова, мағаа пу тоғысты толдырарына, прай оңдайлар пиріп, чахсы хабасхан. Аннаңар филология наукаларының докторы атха турызар ӱчӱн арачыланыс минің не чидиим нимес, ол пастағызын пістің университеттің чидии полча тіп са-напчам. Хада хонған арғызым филология наукаларының докторы А.Д.Каксин, тоғызым хоостыра аймах чӧптер пиріп, ӱзӱріге тартып, прай саринаң чахсы полысхан. Ідӧк таныхтирға сағынчам РАН-ның член-корреспонденті А.В.Дыбоны, хайзы, минің тоғызымны хығырып, читпес сариларын таныхтап, пу то-ғысты арачылирға чол асхан. Прай-зына улуғ алғызым читірчем.
- Мыннаң мындар хайдағ пӧгіннер турғысчазар ?
"Филология наукаларының докторы" ат алғаны - ол улуғ чидіг ле нимес, ол ідӧк хакас тілі наука-зының алнында улуғ нандырығ тіп санапчам. Хакас тілінде істезілбеен сурығлар уғаа кӧп, аннаңар піске чахсы пілістіг, кӱстіг істезігҷілер кирек. Мин позымның глаголларны істезерінҷе тоғызымны узарадарға пӧгінчем. Амды мағаа, пу пӧзік атха турыстығ полар ӱчӱн, уламох сіре-ніп, прай кӱс салып, тоғынарға кирек.
Автор :
Чоохтасхан Оксана СУНЧУГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде