АНЫҢ ИЛБЕК КИРЕКТЕРІ ПӰӰНГІ КӰНГЕ ЧИТКЕН
01.11.2016
Хабарлар
ПІСТІҢ РЕСПУБЛИКАДА ИРТКЕН ЧЫЛДА ШОРЛАРНЫҢ ПАСТАҒЫ ПИСАТЕЛЬӀ, ӰГРЕГЧІ, ТІЛБЕСЧІ ПАЗА АБЫС ИВАН МАТВЕЕВИЧ ШТЫГАШЕВ АХ ЧАРЫХТАҢ ПАРЫБЫСХАННАҢ ПЕЕР 100 ЧЫЛ ТОЛЧАТХАНЫ ТАНЫХТАЛҒАН. ИВАН ШТЫГАШЕВ 1861 ЧЫЛДА ТОМСК ГУБЕРНИЯЗЫНЫҢ КУЗНЕЦК ОКРУГЫНДАҒЫ КОНДОМО-КАРАЧЕРСКАЙ ВОЛОСТЬХА КІРЧЕТКЕН МАДЫР ААЛДА ТӦРЕЕН.
ХАКАСИЯДА 2016 ЧЫЛ ИВАН ШТЫГАШЕВТІҢ ЧЫЛЫ ТІП ЧАРЛАЛҒАН, ПӰӰЛ АҒАА 155 ЧАС ТОЛАРӋЫХ. 27 ОКТЯБРЬДА Н.Ф.КАТАНОВТЫҢ АДЫНАҢ НАЦИОНАЛЬНАЙ ГИМНАЗИЯЗАР ААЛӋЫЛАР ЧЫЫЛЫСХАННАР. АНДА «СОЙАН-АЛТАЙ ПАЗА ХОНӋЫХ ЧИРЛЕРНІҢ ЧОНЫ ПАЗА КУЛЬТУРАЗЫ» ЧОННАР АРАЗЫНДАҒЫ III КОНФЕРЕНЦИЯ ИРТКЕН.
Тархын наукаларының докторы, профессор, Хакас тілі, литература паза тархын наука-істезіг институдынын, директоры Валентина Тугужекова конференцияны чарыдығлығ чоохнаң асхан. Аалӌыларға сӧс пирілер алнында, Таштып аймааның администрациязы тимнеен Иван Штыгашевтеңер видеофильм кӧзіділген.
Иван Матвеевич Штыгашевтің 155 чазына чарыдылған конференцияда хонҷых республикалардаң паза хырығ озаринаң килген аалҷылар араласханнар: Бурятия, Татарстан, Алтай, Тува, Башкортостан республикалардаң, Хызылчар крайынаң паза Индия, Монголия, Япония хазналардаң.
Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Николаевич Штыгашев Иван Штыгашевке чарыдылған конференция аймах чоннарға киртініс паза пілістер хозымын иткенін чарыдар тіп чоохтаан. Иван Матвеевичтің сағынған сағызын пілчем, аны улуғларымнаң искем, теен Владимир Николаевич. Иван Штыгашев аалларда хоңыролығ тигіриблер турыбыссыннар тіп сағынған, іди поларына киртінген.
Хакасиядаң Россияның Хазна Думазының депутады Н.С.Максимова И.М.Штыгашевтің пайрамнығ чазы таныхталчатханынаң паза конференция азылғанынаң прайзын чылығ алғыстаан. «Тиктең нимес аның адын саблапчабыс нооза, - теен Надежда Максимова. Иван Штыгашев уғаа пілістіг кізі полған! Алтай, Тува, Хакасия чирлерінің ӱгредиине паза тилізіне улуғ хозым иткен ол. Россияда мындағ илбек кізілер кӧп-теліп ле одырзын!»
Хакасия пазы Виктор Зиминнің адынаң орынӌызы И.Г.Смолина чоох тутхан. Ирина Геннадиевна Иван Штыгашевтің ады ундулбас ӱчӱн улуғ тоғыс апарчатханнарны адаан: ХакНИИЯЛИ, Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозы, Таштып аймааның пазы Василий Шулбаев, алтай чонның писательі Бронтой Бедюров...
ІКІНҶІ кӱнінде, 28 октябрьда, конференция Таштып чирінде Мадыр аалда узарадылған. Мадыр аал Иван Штыгашевтің тӧреен-ӧскен чирі нооза.
Мадырдағылар аалҷыларны уғаа чахсы удурлааннар. 250 ӱгренӌее пӱдірілген ікі хадыллығ наа школада чон чыылысхан. Че пастап Иван Матвеевич Штыгашевтің сӧӧгі чатчатхан орында пӱдірілген тигірибсер аалҷылар кіргеннер. Ызых чирде свечілер турғысханнар, порчолар салғаннар.
Школада аалӌыларны кибірли удурлааннар. Халас-туснаң сыйлап, ирбен отнаң арығлап, конференция араласчыларын иртіргеннер.
Чыылығ алнында килген чонны кӧлей чейінең паза пирогтарнаң сыйлааннар. Аның соонаң Сойан-Алтай паза хонӌых чирлерінің чоннар аразындағы наука конференциязы узарадылған. Мында пастағы кӱндегі тоғыстың салтарлары иділген. Тиксі 150 ученай конференцияда араласхан.
Конференцияның салтарларынаңар чоохтазығны профессор, ХакНИИЯЛИ-ның директоры Валентина Николаевна Тугужекова асхан. Чоох пирілген Таштып аймааның пазы В.И.Шулбаевке:
- Аалӌыларны Таштып чирінде удурлапчабыс! 2016 чыл - Иван Матвеевич Штыгашевтің чылы. Чыл тооза Иван Штыгашевке чарыдылған аймах мероприятиелер ирткеннер. Киҷее Ағбанда конференцияның пленарнай чардығы ирткен. Конференция паза Иван Штыгашевке чарыдылған мероприятиелер Хакасия пазы Виктор Зиминнің полызиинаң иртчелер.
Василий Иванович Мадыр аал хаңаннаң чон чанының кіні полған тіп чоохтаан. Хакасияның ӱгредіг паза наука министрі Галина Салата пу наа школа Иван Штыгашевтің чуртаста чонына улуғ хозым иткенін кӧзітче.
- Книгалар, чаҷын чидіспеҷең, че Иван Матвеевич олғаннарны аймах предметтерӌе ӱгреткен, - чоохтаан Г.А.Салата. - Пӱӱнгі кӱнде пістің правительствоның тоғызы орта чолӌа парча тиирге кирек. Аалларда школалар, ӱгретчі тураларын пӱдірчебіс. Школа, тізең, уғаа улуғ тоғыс толдырча, ол ирткен тусты пӱӱнгі кӱннең палғалыстырып, таңдағызынзар апарча. Мындағ улуғ конференциялар мыннаң мындар иртірілер.
Анаң конференцияның секциялары хоостыра салтарлар иділген. Пастағы секциянаң филология наукаларының кандидады, ХакНИИЯЛИ-ның ученай хачызы Надежда Данькина устаан.
Пу секция «Иван Матвеевич Штыгашев: чуртас паза чайаачы чолы» адалған. Анда 15 кізі чоох тутхан. Совет Союзының Матыры Г.Т.Зориннің адынаң Мадырдағы ортымах школанын, хакас тілі паза литература ӱгретчізі Ольга Григорьевна Кайдаракова «Иван Матвеевич Штыгашев - шор чонның саблығ оолғы» істезігліг тоғысты тимнептір. Пу тоғысты иртіріп, ол кӧп чапсых киректердеңер піліп алған:
- Позымның тоғызымда Иван Матвеевич Тувазар чӧргеннеңер істезіг иртіргем. Улуғ нимес киндеде Иван Штыгашев Урянхай крайынзар чӧргеннеңер пазылча. Аның ӧӧн пӧгіні - тува чонын Худай киртінізіне айландырары. Ол хайда чазағ, хайда чалаң аттығ парған. Тайға-тасхыллар ӧтіре парарға сидік полған. Тува чирінде ызых Хара кӧл пар осхас. Андар ипчілерге кірерге чарабас полтыр. Ол кӧлде палыхтабаӌаңнар даа. Тувазар чӧріп, Иван Матвеевич 900 кізіні киртініске айландырған. Ол туста ӧӧн киртініс оларның буддизм полған. Мооллар паза хыдаттар оларны буддизмге тартханнар нооза. Кізілерні христианнар киртінізіне айландырарға сидік полған.
Ідӧк ол киндеде ӱреен кізее хайчатханнарынаңар пазыл парған. Кізі сӧӧгін чазыда сал салып, аны адайлар алай пӱӱрлер чиирін кӧрҷеңнер. Адай чізе, хомай кізі, пӱӱр чізе, чахсы кізі полған тіп санаӌаңнар. Иван Штыгашев ідӧк ламаларның чуртазынаңар пасхан. Ибіҷектері ӱттіг полҷаң, столда чейдең пасха ас-тамах чоғыл. Иреннер, аңнап чӧріп, итті андох чіп салӌаңнар. Ибзер сӧӧк-саахты, теерні ле ағылҷаңнар. Иб аразында прай ниме ипчі холынаң иділҷең. Иреннерге хайынарға чарабас полған.
Иван Матвеевич Штыгашев Урянхай чирінең 1913 чылда айланған. Аның соонаң ол ӱр чуртабаан, чарым чыл пазынаң ӱреен. «Мин ағырыбыстым, - пасча ол. Азахтарымнаң майыхчам». Пу книга хоостыра кӧп хынығ ниме піліп алғам, тоғысты хынып толдырғам. Иван Матвеевичтің тӧреен аалында, тоғынып, чуртапчатханыма поғдархапчам.
Ікінӌі секция «Сойан-Алтай паза хонҷых чирлер чоннарының этнографиязы» адалған. Аннаң тархын наукаларының кандидады, Бурятияның хазна университедінің профессоры Татьяна Санжиева устаан. Пу секцияда Индиядаң килген аалӌы философия наукаларының докторы Варику Кулбхушан, Тағлығ Алтайдаң тархын наукаларының докторы Эркин Енчинов араласханнар.
Киртініске чарыдылған секция тоғынған. Ол «Орыс православие тигірибінің культура паза ӱгредігліг тоғызы» адалған. Мында абыстар чоох тутханнар: Александр Ильин, Рустик Мшенецкий, Александр Горбатов.
«Сойан-Алтай чирінің тархыны паза пӱӱнгі кӱні» секция тоғынған. Аарлығ аалҷылар санында Алтай чонның саблығ писательі Бронтой Бедюров полған. «Піс прайзы - хакастарбыс! Прайзы - россияннарбыс! Тілібіс алтай группазына кірче, - чоох тутхан ол. - Хакасия - культураны паза тархынны хайраллапчатхан чир. Кемеров, Алтай паза Хакасия хонҷых харындас чирлері полчалар. Піс пір хазнада чуртапчабыс, тархыныбыс, кибірлерібіс паза чилегелерібіс тее тӧӧй».
Бронтой Янгович Мадырдағы школаа позының пабазынаңар пасхан книгазын сыйлап пирген. Бронтой Бедюров Иван Штыгашевтің чуртас чолын кӧп чыллар істескен, школада ӱгренчеткендӧк, істезіг апарған. Алтай литературазының тархынын ӱгреніп, Штыгашевтеңер піліп алған. Аспирантурада ӱгренчедіп, Бронтой Янгович абыстар Иван Штыгашевтің тоғыстарынаңар пасханнарын тілеен. 1980 чылларның ортызынзар істескен тоғыстар тимде полған, че чарыхха сығарарға ол туста чарадылбаан. Ноға? Революция алнында хакастарның паза алтайларның пічік чох полған тіп саналған нооза. Мындағ оңдайнаң Бронтой Бедюров, ундулған кізілердеңер істезіп, оларның адын чуртасха кирген. Хакас литературазында Иван Штыгашевтеңер пір дее ниме пазылбааны аны хомзындырча.
1989 чылда Бронтой Бедюров «Революция алнындағы алтай прозазы» книга чарыхха сығарыбысхан. Алтайларның пастағы классиктері телеут Михаил Чевалков полчаттыр, ікінӌі литература классигі Иван Штыгашев полча.
- Пу книга чарыхха сыхханнаң, 25 чыл пазынаң, Иван Штыгашевтің тӧреен чирінде аның чылы чарлалғаны мині ӧріндірче, - чоохтаан Б.Я.Бедюров. - Пу чыл уғаа пӧзік синде таныхталды. Киҷее искен тоғыстар кӧңніме кіргеннер. Мадырдағы школа ӱгретчілері наука синінде тоғыстарын тимнептірлер. Анзы махтағлығ. Иван Штыгашевті ундубин, ады чуртасха кирілчеткені мині ӧріндірче!
Пылтыр, 13 ноябрьда, Иван Штыгашевтің ӱрееннең 100 чылы таныхталған. Ол ас саннығ шор чонның пастағы писательі, ӱгретчізі, тілбесчізі паза абызы полған. Пӱӱл, тізең, аның 155 чазына чарыдылған танығлығ мероприятиелер иртірілген. Амды иртірілген «Сойан-Алтай паза хонӌых чирлернің культуразы паза чоннары» наука конференциязы пӧзік синде ирткен, наука тоғыстары алынӌа чыындынаң чарыхха сығарылар.
Автор :
Елена САГАТАЕВА Сомнар Максим АХПАШЕВТИ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде