ХООС СӦС ЭЭЗІ
01.11.2016
Хабарлар
Иван Мартынович Костяков - кибелісчі, писатель, СССР-ның писательлер пірігізіне пастағыларның санында кipген кізі. Сарығлар родының саблығ оолғына пӱӱл 100 час толар. Че андағ даа ӱр тус ирткен полза, чонның сағызында Иван Мартыновичтің кӱлінҷек омазы, ыых тартып, сценаа сығара салӌаа хаҷанға даа халар. Ол чир-сууна тың хынған кізі, чонының нинӌе пар ис-пайын, илбек кӧӧн, кӧңнін ӧтіре пілген.
Чӱрек кӧӧрестіг сарыннар, чуртасха чағын баснялар, чир-сууна хыныснаң пазылған кибелістер, олғаннарға чир-чайааннаңар хынығ-хынығ чоохтар паза хакас литературазында ікінӌі романын пасхан кізідеңер тоозылӌаа чох иде чоохтир кӧңнім пар, че чайаачынаң айғасчатхан чонның, аннаң хада тоғынған арғыстарының чарых омалығ писательдеңер сіліг сӧстерін читір пирерге сағынчам.
«Ленин чолы» газетада М.Р.Баинов улуғ нанҷызынаңар мындағ чылығ сӧстер пасча: «Кӱгӱрт чолы осхас аймах ӧңнернең сағылысчатхан чібек хур піске сыйлааны ӱчӱн, алғызым читірчем Иван Мартынович Костяковха. Аның романын хығырған соонда, тӧреен чирімнің хазыр кӱгӱрттерінің чазыннығ одын амзадым, чайғыдағы чазы кӱнінің сустарына, иртен сай иркеледіп, чазырхап халдым, кӧк от чызынаң чыстанчатхан чайғы хараалардағы хайхастығ киинең тосханҷа тынып алдым. Хараа тӱбен чылтыс сағылчатхан хайхастығ кӧгілбей тигір алтында чалаас азах ойлап чӧрҷең олған тузымның чирінде пол килдім».
Хайди аарлыға паалаӌаңнар аның тиксі хакас литературазына иткен хозымын орыс таа писательлер. Ол санда Виктор Астафьевтің паза Мустай Каримнің алғыстары: «Сірер хакас литературазының пастағҷыларының пірсі полчазар. Аннаңар прай Россиядағы чоннарның литературазында улуғ аарласнаң адалчазар. Хакасияда Писательлер пірігізі тӧстелчеткен тустарда, аның пубайы хыринда турғаннарның пірсізер. Сірер устап парғазар писательлернің Хакасиядағы чиит организациязынаң, чиит таланттарны таап, аның кӱзін тыытхазар. Сірер пасхан кибелістер чонға чағыннар.
Оларның хай пірсі, сарынға айлан парып, Хакасиядаң даа пасха чирлерде чон чӱреен хайнатча. Іди «Нымыртах», «Саңызах», «Чахсы порчоҷах» тіп сарыннарға чон тың хынча».
Иван Мартыновичтің кічіг хығырығӌыларның кӧңнін аптапчатхан аңҷылар чуртазынаңар чоохтары полған на кізінің чӱреен тибіреткен полар. Илбек Ада чаадаңар пасхан романы хоос омаларынаң, чітіг тілінең, чон кибірлерінең хакас чонның сағызында іс артысхан. Ол пос чиріне тоозылбас-парбас хынызын, чонына паарсазын пасхан тоғыстары пастыра читірген.
Пу статьяда кӧмес И.М.Костяковтың улуғ чооғының полтазынаңар пас пирерге сағынчам, автор, позы чаа чолларын тобырған кізі, прай киректерні киртістіг иде пас салған, олох туста чонға чағын омалар чайап салған.
И.М.Костяковтың «Чібек хур» улуғ чооғы алыптығ нымахха кибірли пазылған. Роман ікі тусха чарылча: чаа алнындағы амыр чуртас паза хорылыстығ хан тӧгістіг чаа тузы. Аалдағы истіг, чарых хоныхта даа чахсы ла нимес киректер пол парча. Паскир колхоз хойларын чӱзе наңмырлығ хараада пӱӱрлердең ал халча. Піс андадох аның матыр хылиин сизінчебіс. Андағ туста махачы хылынғаны авторға ӧӧн матырның туртухпас хылиин, аар тустарда тӧдір пазынмазын ипти хоостап саларға полысча. Аны чахсы тоғызы ӱчӱн, махачы хылынызы ӱчӱн Москвазар ысханнар. Чир-суубыстың ӧӧн городында Паскир белорус хызынаң Галянаң танызып алча, чиит чӱрек уламох тын, сабыл сыхча. Ибзер айланар алнында Галянаң Паскир пазағы чылда пазох тоғазарға молҷас салғаннар, позын хаҷан даа сағыста ал чӧрзін тіп, Паскир чӱреене истіг чадыбысхан хызына чібек хурын сыйлаан.
Хан тӧгістіг чаа пістің чирге, хуюн на чіли, кинетін килген, чииттернің сағыстары толбин парарына тӧӧй пол парған, че Паскир чааның пастағыох кӱнінде кӧӧленгенін арачылирға тимненібіскен. Галядаңар сағыссырас аны пір чирде одыртпаан. Мында ӧӧн матыр чонның пазылбин пӱткен чайаачызындағы алыптар чіли хынған хызын арачылирға парча.
Иван Мартынович Паскирнің омазында прай хакас чааӌыларның омазын чайап салған тізе, саба полбас тіп сағынчам. Ол алыптығ нымахтағы матырларның омазына тӧӧй, ідӧк иптіг, олох туста махачы, туртухпас хылыхтығ, кічіг-улуғны улуғлапчатхан, чир-сууна прай чӱреенең хынчатхан, арығ сағыстығ чарыдыл партыр.
Романның полтазы ӧӧн матырның хынған хызын арачылирға парчатхан чолын кӧзідіп пӱтче. Мындағ полтаны піс ідӧк алыптығ нымахтарда кӧрчебіс. Паскирнің чолдағы тоғазығлары, хорылыстары Иван Мартыновичке улуғ чоохты пӱдірерге полысчалар. Ідӧк пір саринаң Галинаның чолы хоостал парча. Ікі хынысчатхан кізінің, пос постарынзар тартылып, сағынызып парчатханы романның ӧӧні полча.
Іди, чаа чолына иң пастағыларының санында сығыбызып, Паскир парчатхан, чааласчатхан чирлерде аймах-пасха кізілернең тоғасча. Олар аны нимее-де ӱгретчелер, сағысха тӱзіртчелер.
Пір хатығ чаалазығ соонаң Паскир Ширадаң сыххан Иткин арғыснаң танызып алча. Чир-суғӌызына уғаа ӧрін парча, аннаң Хакасиядаңар чылығ чоохтар апарча. Соонаң, чалғызан халғанда, хынған хызы, Кирбі тағ сағызына Kipче, хала парған аттары Паскирге тыс пирбинчелер, прай пу сағыстар чиңісті чағын идерге полысчалар. Галинаны ыырҷыдаң арачылап, табырах тӧреен-ӧскен чирінзер айланары килче. Амыр чуртастаңар сағыс чӱреен сыйбапча, чаалазарға кӱс пирче.
Пазағы чаалазығда Паскир аар палығлат салча, аны Нурис Альбековнаң Василий Нильчик, ыырҷы полчатхан чирде халғыспин, хада апарып, ӧлімнең ал халчалар. Мында кӧрчебіс, чоннар аразындағы ынархас хайди хорығлығ туста пиктелче. Аймах нациялығ чон, удур-тӧдір полызып, чик чааны тобырып, кӧрҷее чох фашисттерні утып алған. Ынархас пурунғы тустаң сығара пар полғанын алыптығ нымах чахсы киречілепче. Пірее алыптың тузында турызар, хабырғанаң хайыс пирҷең харындас-туғаннары чох полза, ол позына арғыс таап алча. Ыырӌыларнаң чапчаң тудызарға, чир-суун арачылирға, хынған хысты айна-чиктернің холларынаң позыдарға арғызы полыс пирче. Фашисттерні чиңерге ідӧк, нанӌылазып, хорылыстарда хада-пірге тудынғаны полысча. Хаӌан Паскирні ікі арғызы, ӧлімнең тискіріп, пістің чааҷыларзар апарчатханда, оларға хара сууҷах учурап парча. Ол сухсап, астап парған махачы чааӌыларға мӧңі суғ чіли пілдір парча, кӱстерін хосча.
Іди парчатханнарында, оларға старшина Беркул ӱс-тӧрт кізінең хада тоғас парған. Пу анархисттер полған, чаа тузынаң тузаланып, фашисттер ирткен аалларда халған ис-пайны чыып, чонның пар-чох нимелерін постарына алып, пайыӌаңнар. Паскирні паза аның нанӌыларын постарынаң хада поларға чӧптееннер, пайып аларға чахсы тус тіп, че пістің матырларыбыс оларға хозыларға кизе-тоғыр полғаннар.
Паскирнің пазында пір дее чігленістіг сағыс тӧрібеен, ол теен: «Піс чир-суубысты арачылабазабыс, кем турызар, кем паба-іӌелерібісті ыырӌыдаң позыдар». Мында пазох піс матырның ікінҷілебес, туртухпас хылиин сизінчебіс. И.М.Костяков, позы иреелестіг ханнығ чааны ирткен кізі, андағ киректерні пос хараанаң кӧрген, аннаңар хакас оолның омазында совет чонының ыырҷыны чиңіп аларға полысхан хылиин кӧзітче. Паскирнің омазын алыптығ нымахтардағы арығ сағыстығ, аллығ істіліг матырнаң тиңнестірерге чарир.
Ідӧк танығлығ полған Москвазар хада чӧрген газета тоғынӌызынаң тоғазығ, Бугаев арғыс Хакасиядаң полған. Ол чаада полчатхан киректердеңер газетаа пасчаң. Корреспондент чаада полчатхан киректерні чахсы пілче, аннаңар Галинадаңар тылаастар истір, Паскирге парҷаң чолын кӧзіт пирче. Іди ол хынчатхан хызын табырах таап алча.
Паскирнің чаа чолларынаң пасха, хоза Галинаның чаа тобыра чібек хурын позынаң хада ал чӧріп, хынызын ипти хайраллаанын кӧзіт парча. Сидіксіністерні тобырарға ағаа ідӧк хыныс полысча.
Роман тоозылчатханда, И.М.Костяков ӧӧн матырларын хос салча, алыптығ нымахтағы алып чіли, сидіктерні тобырып, Паскир хынған хызын чир-сууна ағылча. Хакас оолны паза белорус хызын палғалыстырған чібек хур, хынысты таныхтап, чииттерні Хакасиязар ағылған.
Мынҷа даа тус ирткен полза, И.М.Костяковтың «Чiбек хур» романында пӱӱнгі кӱнге килістіре сурығлар турғызылча. Ол ӧсчеткен тӧлні ӱгретче: чуртаста хайди хылынарға, орта чол таллап пілерге, чир-сууна хынарға. Романда сиберли кирілген хакас чонының кибірлері, аны чазап, пу тоғыстың синін уламох кӧдірчелер.
Автор :
Юлия ЧАПТЫКОВА, филология наукаларының кандидады, ХакНИИЯЛИ-ның фольклор пӧлиинің наукаӌа улуғ тоғынӌызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде