ИТЧЕТКЕН КИРЕКТЕРІ ПОС ЧОНЫНАҢ ПИК ПАЛҒАЛЫС ПАРҒАН
10.01.2017
Хабарлар
Филология наукаларының кандидады Лариса Ильинична ЧЕБОДАЕВА
Ирткен чылның декабрьында Хакас хазна университедінің хакас кафедразының доценті, филология наукаларының кандидады Лариса Ильинична Чебодаева тӧреен кӱнін таныхтаан. Аның итчеткен киректері пос чонынаң паза чирінең пик палғалыс парған.
Тӧреен Лариса Ильинична ызых Кӱңӱре чирінде. Ол пасчатхан чоохтарның пір матыры ол чирдеңер мындағ ниме чоохтапча:
«Мин Кӱңӱредең сыххам. Пу мин турған орынны пістің улуғларыбыс ызых чирге санаӌаң. Анзын кічігде исчең полғам. Пеер сығып, олар Кӱн чайааннаң сурынҷаң полтырлар, аймах-пасха тустарда».
Мында тӧріп, тӧреен чирінең паза чарылыспаан, аспирантурадағы ӱс чылны санға албаза (1985 - 1988 чылларда ол Ленинградтағы хазна университедінде аспирантурада ӱгренче). Аспирантурада ӱгренчедіп, Лариса Ильинична хакас тілінің иң сидік, таластығ синтаксис сурығларын наука саринаң істесче, аның кандидат диссертациязы “Грамматическая природа зависимых глагольных конструкций в хакасском языке” тіп адалча. Прай нимені тузында идерге ӱгрен парған хыс пip чыл пазынаң Алма-Атада диссертациязын арачылап, филология науказының кандидады полыбысча. Мыннаң сығара - алнынзар ла хаалағ, ӧӧрлес ле. 1989 чылдаң сығара аның істеніс чолы Ағбандағы ӱгретчілер институдынаң - Хакас хазна университедінең палғалыстығ.
Кӱстенӌік чиит кізіні национальнай школалар факультедінің деканының орынӌызына турғысчалар, тӧрт чыл пазынаң (1993 чылда) пу факультеттің деканы полыбысча, 1996 чылда, Сойан-Алтай тюркология институды азылғанда, наа институттың директорына профессор Степан Павлович Ултургашев турғызылған, аның орынӌызына - Лариса Ильинична Чебодаева. Олох туста 2002 чылдаң хоза хакас филология кафедразынаң устирға маңнанча. Кӱстіг устағӌы хакас чонның чииттерін ӧскіреріне кӧп кӱс хоратча: полған на студентнең тоғынча, ӱгренізінең маңнанча ба, маңнанминча ба тіп, полған на кізінің хылынызын сизінче, саба чолдаң сизіктендірче, кӱстіглерін, кӧӧктіріп, ӧскірче. Ольга Гавриловна Ултургашева паза Лариса Ильинична Чебодаева кафедранаң устапчатхан туста, кафедраа чиит ӱгретчілер хозылча: Наталья Николаевна Таскаракова, Алёна Николаевна Чугунекова, Марина Алексеевна Медведева, Владислав Александрович Боргояков, Инга Людовиковна Кызласова.
Лариса Ильинична ырах кӧрістіг устағӌы ла нимес, ідӧк кӱстіг ӱгретчі. Ол студенттерге тирең пілістер пирче, посха постың чуртазын апарарға кӧніктірче. Мағаа Лариса Ильинична хакас тілінің тирең сағызын, хыйға пілізін кӧзіт пирген тиирге чарир. Амғы туста пістің ӱгретчібістің ӧӧн пӧгіні чииттерні чахсаа тартары, посты, постың тілін паза чонын улуғлирына, кізі чіли ӧзеріне кӧніктірері полча, аннаңар ол занятиелерні сағысха тиліг тексттерге тӧстене апарча, оларны чуртаснаң палғалыстырча, саблығ ученайларның тоғыстарынаң таныстырча, кибелістер ӱгрендірче. Улуғ опыттығ ӱгретчілернің уроктарына студенттерні паза магистранттарны апарча, іди чалтырама уроктар полызиинаң оларны ӱгретчі тоғызынаң таныстырча.
Ӱр ниместе Лариса Ильинична студенттерінең хада Ш.Амонашвилинің семинарларына чӧргеннер. Аның тоғынчатханын, сағынчатханын, чуртасха кӧрчеткенін ол позына чағын полчатханын таныхтаан. Студенттері Лариса Ильиничнаның занятиелеріне хынадырлар, выпускниктері тоғасхан сай алғыстарын читірчелер. Мынзы ӱгретчінің тоғызына паалағ нимес пе? Ӱгретчі тамысхан свечі успинча тидірлер, ол чалбыранып кӧйедір паза пасха кӧп свечі тамызып, оды чылиин чонда таратча.
Лариса Ильинична - уғаа кӱлӱк, сымдах кізі, аның тоғызы ӱзілбинче. Кӧп тус хоратча ӱгренӌілерге паза студенттерге учебниктер паза ӱгредіг пособиелерін тимниріне. Аның устаанынаң, холынаң тимнелген учебниктер Хакасияда ла нимес, ідӧк Россия синінде пӧзік паалалчалар, учебниктернің федеральнай пічиине кіріп, Хакас чирін сабландырчалар. Ӱгредігнің Россия академиязының президенті Лариса Вербицкая ирткен чыл, Хакасия пазын Виктор Зиминні алғыстап, пістің учебниктернің пӧзік синде тимнелгенін таныхтаан.
Че Лариса Ильиничнаның алнында пазох ла наа пӧгіннер, наа хаалағлар. «Чуртас - ол полған на сай пирік таға сыхчатхан осхас ниме. Аның пазына иптіг чидіп алзаң, чӱреең толдыра полча, ағаа ӧрініс тол парча, тынанып алчазың, анаң пазох - наа тағыӌах, сыныхтағлар. Іди чайалған кізінің пу чирдегі чуртазы», - тіп айланча чииттерзер аның Каной апсах матыры.
Лариса Ильинична ідӧк наадаң наа тағыӌахтар азып одырча. Наа учебниктер тимнирге кирек, аны тиміне сығарарға, пос тузынаң санаспин, амғы тӧлге наа чоохтар, кибелістер паза баснялар чайиирға. “Хабар” газетаның хығырығӌылары аның сыхчатхан чоох-кибелістерінең таныс поларлар. Сағам Лариса Ильинична ікі книга сығар салған. Ікізінең “Ӧбекелернің чолларынӌа: Уклинча ууӌаның чоохтары” адалча.
Пу книгаларда аның чуртас философиязы, киртінізі, чиит тӧлге, чонға чӧптері: “Ир кізі - чурт ээзі, ир кізі - род пазы”; “Ипчі - чурттың чылии, ипчі - ир кізее нанӌы”; “Полған на чонның кӱзі - аның чирінде”; “Суғ - илбек кӱс” “Чир - кізі осхас тыннығ ниме”; “Чахсы кибір - ол чонның хуйағы... Кибірли тудынмаан чон чітче”; “Сағыс-кӧгістіг ипчі прай нимені иптеп одырча, чох нимені пар идіп, сағыс-кӧгіс чох ипчі - сайбап одырча, пар нимені чох идіп”; “Кізі - чайаан палазы”; “Минің тілім - минің худым, минің тілім - чонның худы” паза пасха даа илбек сағыстар ол піске сииртерге сағынча. Чоны, чӱрегін азып, постың кибірлеріне тӧстене, Чир-чайаанны аарлап, орта чолӌа парарына ізенче.
Наука чолы оой нимес. Ол тілнің чазыттарын тирең хасханы полча, пірееде, чон чайап салған хыйғаны таап полбин, илееде илепчезің, че сын сағысха чидіп алзаң, алтын-кӱмӱс тапхан чіли, ӧрінчезің. Лариса Ильинична 150-ӌе тоғыс чарыхха сығар салған, олар Хакасияда ла нимес, чирібістің пасха даа пулуңнарында пістің тілібіснең таныстырчалар. Студенттерні наука тоғызына кӧніктірче. Аның устаанынаң тимнелген наука тоғыстары хаӌан даа турыстыра паалалча. Гранттар полызиинаң тимнелчеткен наука тоғыстары парох. Іди ол литература кафедразындағы доцент Н.Л.Кольчикованаң “Хакасско-русский ассоциативный словарь этнокультурной лексики” темаӌа Россия синіндегі тоғысты толдырғаннар.
Лариса Ильиничнаның чалтырама тоғызы пӧзік паалалған. Ол “Хакас Республиканың саблығ ӱгретчізі” “Пӧзік профессиональней ӱгредігнің аарластығ тоғынӌызы”, “Чыл кізізі” аарластығ аттарны турыстыра ал чӧрче. Россия тюркологтары комитедінің кізізі, республикадағы терминнер комиссиязының кізізі полча. Халых-чарыдығлығ тоғыста чітіг араласча, сыбыра “Хабар” газета пастыра чонынаң чоохтасча.
“Сӧбіре - прай нименің ӧӧні... іӌе-пабаның, тізең, тоғызы - паланы чуртас салғағында посты чідірбин чӧрерге, посты пілінерге, постың орнын табарға ӱгрет салары. Олғанның ӧзені сӧбіреде пиктелче” (Л.И.Чебодаева). Лариса Ильинична оолғын, олох оңдайнаң кӧстеп, ӧскір парча. Оолғы Айдыр, Новосибирскте имӌее, уғаа кирек хирург профессияа, ӱгрен киліп, пос чонына пос чирінде улуғ туза ағылча.
Лариса Ильинична хаӌан даа чирібістің, чоныбыстың, чайааныбыстың, туған-чағыннарының ӱчӱн сағыссырапча, оларның ӱчӱн сурынча:
Полызыңар, чап-чарыхтар,
Пала-пархаларға, чон-чахсаа.
Полызыңар піске, ап-арығлар,
Пазох айланарға чуртасха.
Аарлығ Лариса Ильинична, прай ӱгретчілернің паза студенттернің адынаң алғыстапчам Сірерні чалахай пайрамнығ ӱлӱкӱннең! Чайаан кӱс, хазых пирзін Сірерге, туған-чағыннарыңа! Ах сағыстарың толып одырзын, чуртас Сірерні ӧріндіріп одырзын! Пазох пір пасхыс алтапчазар, че алнында пасхох пасхыс. Пазох наа тағыӌахтар азарға кирек, аарлығ Ӱгретчім!
Автор :
Инга КЫЗЛАСОВА, Хакас филология кафедразының устағӌызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде