ЧООХТАРЫ ЧУРТАСТАҢ АЛЫЛЧА
11.01.2017
Хабарлар
Пу чағында писатель Радион ТОПОЕВ пайрамнығ тӧреен кӱнін, 50 чазын, таныхтады. Ол 1967 чылда 1 январьда Асхыс аймаандағы Пырған аалда тӧреен. Пабазы Прокопий (Исопка) Владимирович Ис совхозында чабан полған. Ӏӌезі- Пелагея Сергеевна (Токояковтар хызы). Сӧбіреде алты пала ӧскен.
Радион Топоев, хонӌых Ис пилтірі аалдағы ортымах школаны маңнаныстығ тоозыбызып, Ағбандағы ӱгретчілер институдының филология фа культедінзер ӱгренерге кірген. Институт соонаң Родион Прокопьевич Ис пилтіріңдегі школада істен сыххан. Амғы туста ол школада хакас тілі паза литература уроктарын апарча паза
- Радион Прокопьевич, хаҷаннаң сығара Сірер чайаачы тоғыснаң айғас сыххазар?
- Мин, Ис пилтіріндегі школада кічіг класстарда ӱгренчеткенімде, чоохтар пазарға пастаам, литература кружогына чӧріп, «Ленин чолы» газетаның «Тас оолах» пулуңазынзар улуғ нимес чоохтар пасчаңмын. Пу тоғысха мині Олег Борисович Топоев кӧніктірген. Ол улуғ класстарда ӱгренчеткен. Піске пазыңар, соонаң писатель, журналист поларзар тіп чоохтаӌаң.
- Пастағы чайаачы тоғызыңардаңар чоохтап пиріңер.
- Пастап нымах полған. Ол «Чатхан соонӌа» адалған. Газетада адым сыхханда, уғаа ӧрінгем. Пір неделя пазынаң гонорар килген. Редакциядаң мағаа пір салковай ыс пиргеннер. Аны піліп алып, пасха олғаннар ідӧк пас сыхханнар. Улуғ класстарда ӱгренчеткенімде, мин школада ниме полчатханын прай пасчаңмын.
Ол туста уғаа кӧп книгалар хығырӌаңмын, аал библиотеказында иң кӧп книга хығыр салғам. Библиотекарь Дора Макаровна Чебодаева мині иң чахсы хығырығҷы тіп махтаӌаң. «Син иң кӧп книга хығыр салтырзың», - тіӌең. Пірее чылда 200 артиинаң книга хығыр салӌаңмын.
- Писательлердең кем Сірерге кӧзідім полған?
- Харындазым Илья Топоев мағаа кӧзідім полған. Ол туста аны чахсы таныпчатханнар. Чоохтары «Ах тасхыл» журналда паза «Ленин чолы» газетада сыхчаңнар. Ідӧк Василий Шукшиннің чоохтары кӧңніме кірген.
- Илья Топоев Сipepre пазарға полысчаң ма?
- Мин чоохтарымны кӧбізін позым сығарӌаңмын. Соонаң харындазым мағаа полыссыххан, пірее чоохтарны тӱзет пирӌең.
- Сірер ӧӧнінде детективтер ле пасчазар ба?
- Детективтерні ам на пас сыхтым. Мының апнында олғаннарға чоохтар пасчаңмын. Кӧңніме детективтер паза тархын книгалары кірҷеңнер. Ол книгаларны хығырып, андағох чоохтар пазарға сағыныбысхам.
- Сірернің пастағы книгаңар «Сӱлейкедег іс» адалған. Ол книганы пазарында материалларны позыңар сағынып алғазар ба алай пазылған киректер чуртастаң алылған ма?
- «Сӱлейкедегі іс» книганы пасчатханда, материалларны ӧӧнінде газеталардаң хығырып алӌаңмын. Пірее киректер чуртастаң алылған. Позым пілген сайбағлардаңар пас салғам. Книгада хакас хыстар, пасха нациялығ кізілерге ирге парып, оларға хайди сохтырчатханнарынаңар кӱлкее тартып пасхам. Паза таныс кізілерні кир салғам. Амғы тусха ӱс книга сығарыбыстым. Аннаң пасха хакас литература учебниктерін тимнирінде араласчам.
- Ол учебниктерні тимниріне Сірерні кем тартып алған?
- Мині, автор чіли, учебниктер тӧстегӌізі Мария Сергеевна Арчимаева хығырып алған.
Ол учебниктер тимнирінӌе тоғыстың устағӌызы полған. Пу тоғыснаң 1990 чыллардаң айғас парирбын. Піс тимнеен хакас литература учебниктерінің ікінӌі сығарызы 2007 чылда полған, анаң 2014 чылда пазох сығарылған.
Пастағы улуғ чайаачы тоғызым «Сӱлейкедегі іс» 1999 чылда сыххан. 2005 чылда «Ӧліміңні сахта» книганы сығарғам паза «Паноӌах» книганы харындазым 2013 чылда сығарыбысхан, андар минің пис чооғым кирілген.
1990 чылларда сайбағлар удаа иділӌең. Олардаңар газеталардаң хығырып, хоза киректер киріп, детективтер пасчаңмын. Кӧзідімге, «Сӱлейкедегі іс» книгада мин Ағбан город хыриндағы Хызыл Ағбанда полған ӧдірістеңер пасхам.
- Сірер, ӱгретчі полып, олғаннарны ідӧк пазарға кӧніктірче поларзар?
- Мин Ис пилтіріндегі школада 25 чыл тоғын салдым. Олғаннарға хакас тілі паза литература уроктарын иртірчем паза литература кружогын апарчам. Кружокка чӧрчеткен олғаннар «Хабар» газетаның «Хола пырғыӌах» страницазына пічіктер пасчалар. Пу тоғыснаң 20-ӌе чыл айғас парим. Кружокка чӧрген ӱгренӌілер прайзы даа институтсар кіріп алғаннар, піреезі ам даа чайаачы тоғыснаң айғасча. Ӱгренӌім Николай Тинников кибелістер пасча, тахпахтапча, тӱрче полза, книга сығарыбызарына ізенчем.
- Пу чағынға хайдағ пӧгіннер турғысчазар?
- Амғы туста тӧртінӌі книга сығарыбызар сағыс пар. Анда ідӧк детективтер паза баснялар полар.
- Чоохтарыңарда матырлар хайдағ хылыхтығлар?
- Детектив жанрлығ чоохтарымда оңнығ нимес матырларым істі чохтар, ікі сырайлығ, оғыр, тылаас сығарчатхан, арғаас, постарына сыданмас кізілер. Олар, постары чахсы чуртабин, пасхаларына иптіг чуртирға пирбинчелер. Ӧӧн матырлар - ачых-чарых, кӱлӱк паза хыйға кізілер.
- Хайдағ хакас писатепьпернің чоохтары Сірернің кӧңніңерге кірче?
- Мин Митхас Туран паза Георгий Топановтың тоғыстарын хынып хығырчам. Кӧңнімні кӧдірерге сағынчатсам, Илья Топоевтің хормачы чоохтарын хығырчам.
- Чуртазыңарның хайдағ кизегін Сірер иң хынығ тіп санапчазар?
- Школа тузы табырах ирт парған, тадиин сизінмин халғам. Иң хынығ институтта ӱгренген тус: ӱгреніс, хыныс паза чахсы ӱгретчілер. Соонаң армиядағы служба тузы хынығ ирткен. Германияның Лейпциг городында служба ирткем. Ікі чыл аразына кӧп кізінең танызып алғам, оларның чуртазын піліп алғам.
- Хығырығӌыларға хайдағ чӧп пирерӌіксер?
- Пос чонына, Чир-сууна хынарға. Хайдағ даа сидік туста кізі поларға.
Автор :
Чоохтасхан Антон ЧЕРТЫКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде