ТЕЕЛІС САЛТАРЛАРЬІ -ТІЛДЕ ХАЛҒАН СӦСТЕР
21.02.2017
Хабарлар
Пістің хазнада 21 февральда Тӧреен тілнің чоннар аразындағы кӱні таныхталча. Пу ӱлӱкӱнні 1999 чылның 17 ноябрьында ЮНЕСКО-ның ӧӧн конференциязы чарлаан, 2000 чылның 21 февральынаң сығара ол таныхтал сыххан. Аның ӧӧн пӧгіні - тӧреен тіллерні культураларны хайраллиры паза тилiдері, олардаңар пілістерні тарадары паза чоннар аразындағы ынархасты пиктирі.
Хаҷан хости чуртапчатхан чоннар удур-тӧдір піліспинчелер? Хонҷых чоннаңар ас пілчетселер, оларның тіл-кибірлерін, чуртас оңдайларын улуғлабинчатсалар, талас-хыртыстаныс сығыс килче. Ӧӧнінде удур-тӧдір хомай хайчатханының тӧстее хорыхханы полча. Олаңай чоохтаза, ас пілче - аннаңар хорыхча. Ол ксенофобия тіп адалча (грек тілінең «ксенос» - пасха, «фобия» - хорыхчатханы). Аннаңар кӧп чоннығ хазнада ол саринаң орта политика апарыларға кирек. Пу саринаң Россиядағы ӱгредіг системазына национальнай-региональнай компонент орта кирілген. Андағ оңдайнаң ӱгренҷілер чуртапчатхан чирдегі чоннардаңар, тархын чолларынаңар, чир-чайааннаңар пілістер алчалар паза оларның сағыс-кӧрістері алғыдылча. Пу киректе тіл дее полыс пирче. Кӧзідімге, Хакасияда чуртапчатхан ӱгренҷілерге, орыс тілінде хакас тілінең кірген сӧстернің парын таныхтап, ниме олар таныхтапчатханын, сомнар кӧзідіп, чарыт турарға чарир. Орыс тілліг газеталарда, СМИ-да, тархын-чайаачы наука тоғыстарында хакас сӧстері учурапча: чатхан, сагаец, качинец койбал, хомыс, тасхыл, пиг, орба, камча - «хамҷы», кандык - «хандых», талган - «талған». Пӱӱн ӱгренҷілер постары чуртапчатхан аал-город аттарынаңар істезігліг тоғыстар пазарға кӱстенчелер, аннаңар пу хынығ тоғыстарның теезі ӱзілбес тіп ізеніс пар.
Тиңнестірігліг материал чіли, орыс тіліндегі тюркизмнерні алып аларға чарир. Тархын саринаң кӧрзе, орыс чон, пасха чоннарох чіли, хонҷых чоннарнаң хада аймах-пасха теелістерде полған. Аны ідӧк таныхтапчалар пасха тіллердең кірген сӧстер. Хайдағ іс пурунғыдаң артысчалар орыс тілінде тӱрктер?
Учёнайлар мындағ тӱрк сӧстерін тапханнар: кип-азахнаң палғалыстығ сӧстер (тулуп, сарафан, башлык, штаны, чулок, колпак, карман); иб-чуртнаң, тиріглернең, пӱдіріглернең палғалыстығ сӧстер (утюг, сундук, стакан, чемодан, чугун, очаг, наждак, амбар, сарай) чиис аттары (изюм, шашлык, лапша) садығнаң палғалыстығ сӧстер (деньги, казна, аршин, товар). Атты прай саринаң таныхтапчатхан сӧстер уғаа кӧп: лошадь, табун, аркан, актаз - ах араб ады, аргамак - пӧзік, аарлығ, Азиядаң ағылған ат, башмат - чабыс сыннығ кӱстіг ат, битюг - аар тоғыста тузаланчатхан кӱстіг ат, ишак, калтарый - халтар ат, карабаир -Узбек чирінең ағылған ат. Орыс летописьтерінде учурапчатхан иң иргі тюркизмнерге саналчалар сӧстер: боярин, казак, казна, орда, шатер (В.Д.Аракин) Боярин «пай» сӧстең сыххан тіп саналча (Ф.Е.Корш, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев), казак - ибі чох кізі (А.Н.Самойлович, Н.К.Дмитриев).
Саблығ тюрколог Н.А.Баскаков орыс фамилияларға «Русские фамилии тюркского происхождения» тоғызын чарытхан. Киндезінде ол 300 азыра орыс фамилияны тӱрк чоннаң палғалыстырча: Тютчев, Чичерин, Куракин (курак - харам), Булгаков (булгак - улуғсырхах), Дашков, Бутурлин, Мамонов, Сабуров, Талызин, Салтыков, Апраскин, Бахметев, Котенин, Аракчеев, Карамышев, Болдырев.. Орыс сӧстіктіг Строганов, Ростопчин, Леонтьев, Свистунов, Уваров фамилияларның пастағы ээлері тӱрктер полтыр. Баскаков пу фамилияларның кӧбізін Алтын Ордадаң килген кізілернің аттарынаң пӱткен тіп пасча. Хас-пурунғыдаң Москва паза аның ибіркі орыннар аттарында тюркизмнер халтырлар: Кашира (тюрк, кош - иб, Балчуг (палғас), Арбат (рабат, рабад, Москвазар пу сӧсті тӱрктер ағылтыр), Таганка (тахан), Ордынка (Ордазар чол анда пасталтыр), Китай-город - (катай - арачыланҷаң тура-сівее).
Минің сағызымнаң, амғы туста істезігҷілер тимнеен чарыдығлығ чайаачы наука тоғыстары чидіспинче. Андағ тоғыстар сыххан полза, прай чонға улуғ туза поларҷых.
Автор :
Ирина ЧЕБОЧАКОВА, терминология комиссиязының кнезі, ХакНИИЯЛИ-ның ӧӧн наука тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде