ХАКАС-ТУВА ТАХТАЗЫ САЛЫЛ ПАРДЫ
14.03.2017
Хабарлар
Хакас хазна университедіндегі хакас кафедразында наа книга тимнел парды. Ол «Тува чонның нымағы хакас тілінең» адалча. Мындағ пір тӱрк тілінең пасха тӱрк тіліне тілбестелген тоғыс пу чағында сыхпаан даа полар тиирге чарир.
Тілбестег тоғыстары, кӧмес тее полза, иділче. Ӱр ниместе ідӧк олғаннарға «Орыс чонның нымағы» книганы ікі тілнең сығарғабыс. Ол олған садтарынҷа тарап парған паза кӧп нимес книга садыға сығарылған. Минің пис частығ оолғыҷаам кӱннің ол нымахтарны позына хығырарға сурынча. Узир алнында «Тура-тураҷах» нымахтағы кӱскеҷек, пағаҷах, хозанах, тӱлгӱҷек, пӱӱріҷек хакас тілінең чоохтасчалар. Ол книга, улуғ талайның тамҷығазы даа полза, пістің палаларыбысха уғаа кирек.
Пу тоғысха ноға чапсындым? Ол -Тува хазна университедінің чӧптезии хоостыра иділген тоғыс. Аның ӧӧн пӧгіні - тува паза хакас тіллерінің паза культураларының тӧӧй паза пасхалалчатхан сарин істезері. Анзы чон нымахтарында іле кӧрін парча тіп сағынып, мин тува чонның нымахтарын хакас тіліне тілбестеем. Андағ тоғыс ол тілнің пӱткенін істезерге полысхан. Тоғыс тузында сӧстіктернең тузаланарға кирек ле полған, че олох туста улуғ туза ағылған пурунғы тӱрк тілін паза пасха тіллернің теориязын пілчеткені. Амды, пу книга сых парғанда, хакас кафедра магистранттарына хакас тілі пастыра тува тіліне ӱгренер оңдайлар табылды. Уламох оларнаң хада тува студенттері ӱгренчеткенде. Олар хакас, тува тіллерін, тиңнестіріп, наука саринаң істесчелер. Іди пӱӱл Хакас-Тува тахтазы салыл парды.
Пу ӱгредіг пособиезі ӧӧнінде студенттерге, ӱгретчілерге паза тува чонның тілін паза фольклорын ӱгренерге сағынчатханнарға туза полар.
Тува паза хакас чоннары пір тілліг, культуралығ паза тархыннығ чон полча. Аннаңар оларның кӧп тіл оңдайлары, чуртасха кӧрістері, нымахтары тӧӧйлелче. Че тува тілі пурунғы тӱрк тілінің оңдайларын кӧбдин хайраллап халған. Кӧзідімге алза, ол ла пурунғы тӱрк тіліндегі д тапсағны сӧс ортызында халғыс салған, пістің тілде ол тизіктіг з тапсаға айлан парған, якуттарның тілінде - туных т тапсаға. Іди, азах сӧс тува тілінде - адак, якут тілінде - атах, пасха тіллерде айак тіп адалча.
Тува тілінде пістің і ҷ тапсағларыбыс чоғыл. Іди, пір, ікі, аалҷы сӧстер оларның тілінде бир, ийи, аалчы тіп адалчалар. Пістің тілде оларның ш, ж, в тапсағлары чоғыл, аннаңар оларның шериг «армия, войско», дӧжек «постель», теве «верблюд» сӧстері пістің тілде сиріг, тӧзек, тибе тіп адалчалар.
Ал-алынҷа сӧстерні кӧрзе, тува тілінде моол сӧстері пістинең кӧп ле полар. Анзы Тува чирі ӱр чыллар Моол иліне кіргенінең паза хости чуртапчатханынаң палғалыстығ полча. Ученайлар хакас тілінде 300 азыра моол сӧзі тіп санапчалар, оларның аразында адай, хазаа, хараа, хайран, кии, харчах, абахай, поғда аннаң даа пасхазы.
Тува паза хакас сӧстерін тиңнестіргенде, мындағ ниме сығыс килче: сӧстернің пасхалалчатханы моол тілінең кіргенінең алай пурунғы тӱрк тілінең килгенінең сылтағлығ. Кӧзідімге, пістің нымах сӧс пурунғы тілдең халған, ол йумдар «собирать, накапливать» сӧске тӧӧй, тува тілінде нымахты тоол тіпчелер, ол моол тілінең тууль «эпос» сӧстең пӱт парған.
Пірееде сӧстерні пӱдірерінде ікі пасха тӧстік киректелче. Пістің сиспек сӧс сис «расстегивать, отстегивать» сӧстең пӱткен, оларның тывызык сӧс тып «находить» сӧстең пӱттір.
Прай пу нимелерні наа сыххан книгада хығырып аларға чарир. Кӱстеніңер тирең піліс аларға, ол кізіні пай итче.
Автор :
Инга КЫЗЛАСОВА, Хакас филология кафедразының устағҷызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы