ПИРІК ХАЙАЛЫҒ ТАЙҒАНЫ ИРТІП, ПАЙ ПІЛІС ЧОЛЫНА КІРІБІСКЕН
24.03.2017
Хабарлар
ПАЙРАМНЫҒ ТӦРЕЕН КӰНІН ТАНЫХТАПЧА ХАКАСИЯДАҒЫ ПАЙ ПІЛІСТІГ, ААРЛАСТЫҒ АТТАРҒА ТУРЫСХАН САБЛЫҒ ӰГРЕТЧІЛЕРНІҢ ХЫЙҒА ӰГРЕГЧІЗІ ВЕНЕДИКТ ГРИГОРЬЕВИЧ КАРПОВ. ПІСТІҢ МЫНДА КАРПОВТЫҢ АДЫ-СОЛАЗЫ АДАЛЗОХ, КЕМНЕҢЕР ЧООХ ПАРЧАТХАННАҢАР ПРАЙЗЫ ПІЛЧЕ. ЧЕ ОЛ ХАКАСИЯДА ЛА САБЛАНМИНЧА, АНЫҢ НАУКАДАҒЫ ІСТЕЗІГЛІГ ТОҒЫСТАРЫН СИБИРЬДЕГІ, ТИКСІ РОССИЯДАҒЫ, ХЫРЫҒ ОЗАРИНДАҒЫ УЧЕНАЙЛАР ЧАХСЫ ПІЛЧЕЛЕР, ПӦЗІК ПААЛАПЧАЛАР, ПОСТАРЫНЫҢ СТАТЬЯЛАРЫНДА ТУЗАЛАНЧАЛАР.
АМДЫ ФИЛОЛОГИЯ НАУКАЛАРЫНЫҢ ДОКТОРЫ ВЕНЕДИКТ ГРИГОРЬЕВИЧ КАРПОВХА 90 ЧАС ТОЛЧА. АНЫ ПІСТІҢ ЧОННЫҢ КИБІРІНЕҢ ТОДДЫРА ЧУРТАСНАҢ ДАА ТИҢНИРГЕ ЧАРИР. САБЛЫҒ УЧЕНАЙ AM ДАА ӦТКІН ХАЙЫНЫСТЫҒ, АЧЫХ-ЧАРЫХ КӦҢНІЛІГ, ЛЕКЦИЯЛАР ХЫҒЫРАРҒА КӦНІК ПАРҒАН КӰСТІГ ПАЗА ХОЙЫҒ ӰННІГ. АНЫҢ ӰГРЕДІГДЕГІ, НАУКАДАҒЫ, ХАЛЫХ-ЧАРЫДЫҒЛЫҒ ТОҒЫСТАҒЫ ЧАЛТЫРАМА ЧИДІГЛЕРІНЕҢЕР, ХАЗНА СЫЙЫХТАРЫНАҢАР AC НИМЕС ПІЛЧЕБІС. ХАЙДИ ЧОНДА ТАНЫХТАПЧАЛАР, АНЫҢ ПАЙ ПАЗА УЗАХ ЧУРТАС ЧОЛЫ НИНҶЕ-НИНҶЕ КІЗІНІҢ ЧУРТАЗЫНА ЧИДЕРҶІК. ХАЙДАҒ САБЛЫҒ УЧЕНАЙ-ПРОФЕССОРЛАРНЫҢ ЛЕКЦИЯЛАРЫН ИСТЕРГЕ, АКАДЕМИКТЕРНЕҢ ТОҒАЗАРҒА, ХАБАРЛАЗАРҒА КИЛІСКЕННЕҢЕР ЧООХТАП СЫХСА, НИНҶЕ ДЕЕ ИСТЕРГЕ ЧАРИР.
ОЛОХ АРАДА ВЕНЕДИКТ ГРИГОРЬЕВИЧ КАРПОВТЫҢ ЧАЛААС АЗАХ ОЛҒАН ТУЗЫНАҢАР, ТАШТЫП ЧИРІНДЕГІ ЧЫЛАННЫҒ ААЛЗАР ХАЙДАҢ ПАЗА ХАЙДИ ЧИТКЕННЕҢЕР, 1-ғы КЛАССХА ПАРҒАННАҢАР КӦП ЛЕ КІЗІ ЧАРЫДА ЧООХТАП ПОЛБАС. АННАҢАР ПАЙРАМНЫҒ ТӦРЕЕН КӰНІН ТАНЫХТАПЧАТХАН ЧИР-СУҒҶЫБЫСТЫҢ ОЛҒАН ПАЗА СААРБАХ ТУЗЫНАҢ ХЫСХАҶАХТИ ТАНЫСТЫР САЛАРҒА ЧАРАТТЫМ.
Тӧрт частығ палаҷахха улуғларның тоғызы хайдағ-да хынығ ойынға тӧӧй пілдірче. Піди кӧріп одырчатса, мында пір дее астыхчаң ниме чоғыл. Алныңда ӱӱлчеткен хой тӱгін холға алчазың, аны матап-матап тыт салыбысчазың, чара-чара тартхлабысчазың, анаң улуғларның хыринзар тастабысчазың. Ипчілер аны уламох ніскеҷек чара тутхлабысчалар, тӱк тытчатхан машинка-станоксар салыбысчалар. Хаҷан хой тӱгі нымзах тыдыл парза, чурт ээзі Максим Петрович Карпов ӧӧн тоғысха чапсынча - чылығ катанкалар тимнеп пастабысча. Олар чуртапчатхан Алтай крайындағы Чарыш аймаанда катанкалар итчеткен ус ол ла. Аннаңар соох хысхызын чылығ катанкалығ чӧрерге сағынчатхан кізілер Кедровка аалзар хайдаң-хайдаң чыылысчалар, Максим Петровичке хой тӱгін ағыл пирчелер, сурыныснаң айланчалар.
Улуғ чурттығ, пик хоныхтығ Карпов апсах катанка идер тоғысха кічігдӧк ӱгреніп алған. Ӧкіс халған оолағасты чалғызан чуртапчатхан кержак апсах позынаң хада чуртирға, тоғыста полысчы поларға алып алған. «Максимка, катанка идерге ӱгреніп алзаң, хаҷан даа ахчалығ поларзың, чахсы чуртирзың», - чоохтан салҷаң улуғ частығ ус. Аның сӧстері ухаанҷыластығ полтырлар. Хайдағ даа ӱлгӱ тузында кізілер катанка кизерге, хысхызын соохха тоңмасха сағынчалар.
Ибдегілерінің тоғызын сала нииктир ӱчӱн, Максим Петрович тӱк тытчаң машинка алыбысхан. Ипчізіне паза килніне кип-азах тікчең «Зингер» машинкалар ал пирген. Чуртас оңдайы чахсыланыбысханға тӧӧй пілдірген.
Амды, кӧрдек, аны кулактар санына кир салтырлар, ибде тузаланчатхан машинкаларны, мал-хусты колхозха хозарға чахыпчалар. Харын даа, Григорий оолғы армияда. Хайдағ даа пик хоныхтығ сӧбіредең піреезі службада полза, андағларны кулакка даа санапчатсалар, чарғаа тартарға, ызыға ызарға чарадылбинчатханын ӱлгӱдегілер пілчелер.
Пӱӱл кӱскӱзін оолғы армиядаң айланар. Андада оларны, чарғаа тартып, ызыға ызар оңдай табылар. Че кержактар киртінізіне тудынчатхан Карповтар сӧбірезінің улии чарғы поларын сағыбасха пӧгін тутча. Аннаңар мыннаң пасха орынзар парарға тимненче. Григорий армиядаң айланзох, чол сығыбызарға чарир. Аннаңар Максим Петрович сатчаң нимелерні сатхлапча, орнасчаң нимелерні орнасхлапча. Ол даа сылтағнаң ибдегілеріне тоғыс читче. Палаларға даа ойынға тартылҷаң оңдай чоғыл, улуғларына полызарға кирек.
УЗАХ ЧОРЫХХА СЫХХАНЫ
Пабазы службадаң айланғанына тӧрт частығ Венька хайди тың ӧрінді, аннаң хыйа парбиныбысхан, «кӧлеткізі» полыбысхан. Чааҷы кип-азаан суурбинчатхан пабазы улуғларынаң ниме-де сыбыхтасчатханына, пірее туста аар сағыстарға пастырыбысчатханына оолағас сала даа хайығ айландырбинча. Оларның сӧбірезінің ӱстӱнде хара пулуттар хойыҷаан на хойыбысханын кічіг частығ палаҷах сизінминче. Аның харахтары пӧзік сыннығ, кӱстіг пабазында.
- Хада служба ирткен ооллар ниме тееннер? - Григорийнің хыринда тохтабызып, хати-хати сурастырғлапча Максим Петрович.
- Позымның хулаамнаң искем, часхыда оғлабаны чирге хазап салзалар, кӱскӱзін тарантас ӧс килчеткен осхас, - пабазын киртіндіріп аларға харазып, чааҷы кип-азахтығ оолғы кірестенче.
- Тарантас ӧс килче тее?!. Анзы чахсы, уғаа чахсы... Хара чир полар. Андар кӧзербістер, - кӧксін чаапчатхан узун сағалын сыйбастырғлапчатхан туста чарадығ алыбысты пик хоныхтығ сӧбіренің пазы полчатхан Максим Петрович.
Григорий службаны Чита город хыринда ирткен. Анда ол хазнабыстың іскеркі саринда чуртапчатхан чииттернең чағын нанҷыласхан. Арғыстары кержак оолға іди махтанған полбастар ба, постарының анда хайдағ хара кӱбӱр чирлер, ас-тамах маңат сыхча тіп. Анаң, піреезі сохтанып-хаңалҷостанып, часхызын хазалған оғлабадаң кӱскӱзін тарантас ӧс килче тіп чоохтаныбысхан полар. Андағ чахсы чирнің ээлері хомай чуртабасха кирек.
Махтанысхан-сохтанысхан оолларның чоохтанғанына киртін-киртінме, че Карповтар сӧбірезіне хайдар-да парарға киректелче. Григорий армиядаң айлан килгенде, оларны чарғыдаң пір дее ниме арачылап полбас. Чарғы соонаң ідӧк тее ыраххы чирзер ызыға парарға килізер. Аннаңар Максим Петрович чуртапчатхан Кедровка аалдаң пасха чирзер кӧзібізерге, наа оңдайнаң чуртас пастирға чарадыбысхан. Сынап таа андағ хара кӱбӱр чирлер полза, олар азахха табырах турып аларлар. Карповтар сӧбірезінде прайзы даа тоғынарға хынча. Аннаңар даа оларны пик хоныхтығ, пай чуртапчатханнар санына кир салғаннар.
- Мал-хустарыбысты, ибдегі ниме-нооны артызарға килізер. Аалда чон уйан чуртапча, сат полбаспыс. Чолда паза соонаң кирек полар нимелерні ле таллап алыңар, - чахыбысты чурт ээзі.
- Максим, хайди полыбыстың?.. Амох чол сығарға ба? - хада хонғанының алнында турыбысты ӱрӱк парған ипчізі.
- Пісті пӱӱн хараа индір парыбызардаңар чарадығ килтір. Маңзыраңар. Амох чолға сығарбыс, - пасхазына кӧзідім полып, табырах хайынып пастабысты Максим Петрович.
Улуғларның ӱрӱгізі олғаннарны саңай чочытхан. Палалар пір дее піл полбинчатханнар, ноға іҷелері паза пиҷелері, сундухтаң сығарған чахсы кӧгенек-киптерін кӧксілеріне чаба тудып, ылғазып ала, нандыра салғлабысчалар. Хаңааларға ідӧк тее кӧп ниме сал полбассың, прай артызарға килізер. Аннаңар харах частары арали саңайға анымҷохтазарға килісче. Хада алып алған полза, сидік туста пірее чіҷең нимее хайди даа орназып аларҷыхтар.
Хаҷан Венька, ӱс частығ хыс туңмазы Шураҷахты чидініп, іҷезінзер пастыр килгенде, анзы ікі частығ Артемканы азырапчатхан. Палалар, киртініс хоостыра молитва хығырған соонда, хада азыранып алғаннар. Анаң іҷезі олғаннарны турадаң сығарыбысхан, амох ырах-ырах чирзер ӱр-ӱр парарбыс теен. Улуғларын хаңаалар хыринда сағып турарға чахаан. Іҷенің чахиин толдырарға кирек. Тасхар сығып, хаңаалар хыринда хайынчатхан пабазынзар маңзырааннар, аймах сурығларнаң чархандырып пастабысханнар. Артемка хаңаазар сығарға кӱстенген, сала ла аңдарыл парбаан. Аннаңар чааҷы кип-азахтығ Григорий оортах арах турчатхан Евлампийні кӧр тапхан.
- Парып, пызоҷахтарны кӧріп алзыннар, харығ полбазыннар. Оларны амды ӱр-ӱр кӧрбессер, - чоохтаныбысты турадаң ипчілер сығарчатхан тӱӱнҷектерні хаңаазар ипти салғлапчатхан Григорий.
Евлампий часнаң улуғ, аннаңар Григорий ағаа чахығ пирген. Анзы, туңмаларын хоғдырынып, мал хазаазынзар пастырған. Анда-мында ла пастырыс чӧрчеткен пызоҷахтар сах андох палаларзар чағдап килгеннер, чалғирға харасчалар. Шураҷах, аны пір пызоҷах наағынаң чалғабысханда, кідіреде хатхырыбысхан. Анаң олғаннар пызоҷахтарнаң анымҷохтасханнар. Олар хайдаң даа пілерлер тӧреен-ӧскен Кедровка аалдаң саңайға парчатханнарын.
ПИРІК ХАЙАЛАР
Нинҷе ӱр тус чолда иртірерге килізерін сағам пірдеезі пілбинче. Оларның алнында ӧӧн пӧгін - соохтар пасталғанҷа, пірее аалға чидіп, анда тура садызып аларға. Алай орназарға. Ол сылтағнаң Максим Петрович хоза ат садызып алған. Аал чуртағҷыларына ат хайди даа кирек. Тоғыста маңат полысчы паза ізестіг нанҷы.
Чазы чирҷе парарға оой полған. Ибдегілернең чӧптескен соонда, сундухтарда халчатхан чахсы кип-азахтарның піреезін хада алып аларға чаратханнар. Пірее ааллар орта полза, чииске дее, кирек ниме-нооларға даа орназып ал турарлар. Ідӧк тее тикке халарлар. Орта сағынған полтырлар. Ахчаа садызып албас нимелерні кип-азахтарға орназарға килісчең. Хайдағ даа сіліг, чахсы кип-азах ис-пайға саналбинча, аны колхозха хоспаза даа чарир.
Пір аалзар садызыға-орназыға пар килген соонда, Карповтарның улии сағысха тӱзібіскен. Че кізілеріне сағам пір дее ниме чоохтабады. Полар ниме полғай. Андағ тус чидібӧк килген - чазы чир тоозылған. Харахтары алнында хойығ ағастығ пӧзік тағлар хасхайыс сыхханнар. Пілдістіг, чахсы чоллығ чир соонда халды.
- Хаңааларны мында тастирға килізер. Иң не кирек нимелерні алып алыңар, аттарға артыңар, - прайзын алаң астырча улии.
Пазох ла хайыныс, харах частары... Ипчілер, аарлығ нимелерні кӧксілеріне чаба тудып, пазох ла ылғасчалар, че хаңаазар нандыра салчалар. Аал чағын полған полза, кізілерге ӱлебізерҷік. Ипчілерні дее оңарарға чарир - прай ниме кирек паза аарлығ, че аттарға тооза арт полбассың. Аннаңар ылғасчалар.
Хойығ ағастар арали аттарны чидін парарға килісче. Ипчілерні паза олғаннарны изерге одыртханнар. Максим Петрович полған на атха изер алып алған. Оларны хайдағ сидік чол сағыпчатханын улуғ кізі чахсы сизінген. Хай пірее нимелерні чітіг палтыларға орнасхлап алған. Амды олар туза полчалар. Хойығ ағастар аразында иртерге оой нимес, пірееде аттарға чол азарға килісче. Мында, тайғада, оларға аң чолларынаң тузаланарға халча. Ас-тамахты ӱзӱрлеп пастабысханнар.
Кізілері тынанчатхан туста адалығ оол, холларында палтылар тудына, алнынзар чӧрібіскеннер. Нандыра айлан киліп, алнында пирік хайалар хасхайысчалар тееннер. Че аң чоллары ол хайалар аразынҷа парыбыстыр. Аннаңар постарын уламох сидік сыныхтағлар сағыпчатханын чазырбинчалар. Ипчілерні паза палаларны изерге палғирға килізер теен Максим Петрович. Тудынҷаң-хабынҷаң нимелерні чазағ чӱктенерлер. Халғаннарын, кізілерні тӱс орынға читір салза, хати айланып, апар турарға чаратханнар. Пасха оңдайнаң алнынзар пар полбассың. Мында, чыс тайғада, хайди тохтабызарзың.
- Настюшка, киректерің хайди?.. Сыдас, сыдас, ӱр халбады, - азахха аар чӧрчеткен ипчізінің хыринда тохтабысты Григорий.
- Синнең хада чир хыринзар даа парарға тимдебін... Кӧрчезің ме, Венькабыс туңмаларына хайди ачынча, - кӱлімзірепче Анастасия.
- Мин аны махтаам, прайзына полызарға кирексің теем. Артемка чистектер кӧп чібіскен, істі ағырыбыспазын, - сизіндірче Григорий.
Тӧрт частығ оолағастың сағызында чыс тайғаны тобырғанында ол ла пирік хайалар халтыр. Сол саринда тигірге тіри турчатхан чоон хайа-тастар амох аңдарыл парғадаға тӧӧйлер. Оң саринда, тізең, тӱбі кӧрінминчеткен тирең оймах. Анда, харахха кӧрінминчетсе дее, суғ ахчатханы, тастаң тасха урунып, хазырланчатханы истілче. Хорых парып, Венька харахтарын нуубысча, іҷезінің учазына чаба чадыбысча. Пабазы, оолғыҷағы аңдарыл парбазын тіп, аны изер пазына паза іҷезіне чаба палғап салған. Харын даа, чамас аттар, пирік хайалар хыринҷа амыр иртчелер, ээлерінің сӧзін исчелер.
АҒА-УУҶАНЫҢ ЧАРАДИИ
Кинетін не прайзы тохтабысты. Иреннер палтылар хапханнар, аар-пеер харахсынчалар. Ниме пол парғанын сағам пірдеезі пілбинче, че прайзы даа сиргектенібісті. Хаҷан атха мӱн салған Евлампий, ағастар ӱстӱнзер холын улап, кӧгліг хысхырыбысханда ла, прайзы андар кӧрібіскен. Хайда-да тың ырах ниместе тигірзер сайах ыс кӧдірілчеткен. Мына ниме тохтатхан Карповтарның сӧбірезін.
Ыс халын тайғада? Нӧӧс, оларның ирее-чобағлары тоозылды, нӧӧс, пірее аалға орта сых килділер? Чох, іди полбасха кирек. Оларның сананыстарынаң, ам даа пірее неделяҷа парарға киректер. Амды чи, ӧрінҷең ме, хомзынҷаң ма? Аал полған полза, ноға пір ле орыннаң ыс сыхча?
- Григорий, мылтых алып, кӧрерге пар кил, - чахыбысты пабазы. - Максим, хасхылар полар ба? - ӱрӱгіп пастабысты ипчізі.
- Пілбинчем, аннаңар Гриньканы ысчам, - чоохтаныбысты анзы. Веньканың пабазы хойығ ағастар аразында табырах чіде халған. Максим Петрович, тізең, ипчілерні паза палаларны аттарға мӱндірібіскен, сиргек тудынарға чахаан. Позы ибіркі орынны сыныхтап пастабысхан. Сынап ыс сыхчатхан чирде аал полза, кізілер мында хайди даа хайынарға киректер. Че ол пір дее іс кӧр таппады. Аннаңар уламох сиргектенібіскен.
Чох, Карповтарның улииның чочынғаны тик полтыр.Ӱр ниместең Григорий кӧріне тӱскен. Пір дее чазынмин-китенмин килчеткені, сырайына толдыра ӧрчіліг кӱлімзірезі чахсы кізілерге орта полғанын киречілепчеткен. Чағын пастырып, пабазының хулаана ниме-де сыбыхтабысхан, анаң, пасхазынзар айланып, амды чахсы тынанып аларбыстар, мылчада чуунарбыстар теен. Андағ сӧстерні искенде, прайзының сырайы чари тӱскен, ниик ле тыныбысханнар. Іҷезі тыстан полбин салған, аал ба, чох па тіп сурыбысхан. Адалығ оол ниме-де сыбыхтасчатханын, анаң апсааның сырайында пастап таңнас, соонаң ӧріне тӱскенін кӧрген.
- Чох, піс осхас кізілер. Мында алтын хазарға чалланып алтырлар, хазнаа тоғынчалар, - амырат салған іҷезін Григорий.
Оларны улуғ чапсырхастығ кӧрістернең удурлааннар. Пір дее сағыбаан саринаң кізілер килҷеңӧк полтыр. Хакасиядағы иң чағынғы ааллар тағ индіре. Пу сӧбіре саңай тискер саринаң чиде салды. Палалары хадох. Хайдағ ла ирее-чобағлар тобырарға киліспеді ни. Аннаңар иң пастағызын азырабызарға чаратханнар. Улуғларының сӧстері хоостыра тӧӧй киртіністіг кізілер полтырлар. Андағларға хайди полыспас. Харын даа, мылча одын салғаннар, чуунынып аларлар. Пирік хайалығ тағларны хайди, азып, тобырдылар ни?
Максим Петрович, алтын аныпчатханнарның улиинаң чоохтазып-чӧптезіп алған соонда, сӧбірезін чыып алған, кізілерін пазох тың чапсытхан. Че аннаң пірдеезі таласпады, тоғырланмады.
- Піс инейнең хада мында халчабыс. Артемка кічиҷегес, ол даа халар. Пірее аалда тура таап алыңар, андада Григорий піске кил парар. Мында тӱрче чуртирға чаратчалар, - искірібісті ол по-зының чарадиин.
Алтын аныпчатханнарның ӧӧн чардығы кержактар полтыр. Чон аразына кірерге хынмин, мында тохтабыстырлар. Харын даа, хазнанаң алтын хазарға чӧптезіг иділтір. Че часкаларын сынирға сағынчатхан улус хайда ла чоғыл, пеер дее чыылыс парча. Амды олар чол сығарға тимненчелер, пастағы аалға читіре ӱдес саларлар.
АТТЫ ТУРАА ОРНАСХАНЫ
Хакасиязар чидіп, олар Мадыр аалға орта сыхханнар. Че анда ӱр саадабааннар, чоллары Таштыпсар тартылған. Мында оларға оң полбаан, садылчатхан тура табылбаан. Сах андох Григорийге чӧп пиргеннер: Таштыптаң ырах ниместегі Ибіг аалда «Центральнай» колхоз тӧстелче, анда туралар пӱдірчелер, арса, пірее чурт табылар. Сынап таа тоғыс табылған, че чуртирға чуға чардылардаң пӱдірілген тураҷах пиргеннер. Уғаа соох. Анда хыстап полбас. Ӱр нимеске чылығлап алғаннар. Маң тус табылза, Григорий, атха мӱнібізіп, казактар чуртапчатхан аалларҷа чӧр сыххан. Арса, пірее садылчатхан тура табыл парар. Чох, оң полбинча.
- Чыланнығ аалда иргі тураҷах садылча тіп искебіс. Кӧрерге пар килбеҷең ме. Итсе, анда саңай ла хакастар чуртапчалар, - чоохтап пирділер Григорийге казактар.
Тапты ол аалны. Итпең иней, Мамышевтер хызы, сынап таа иргі туразын сатчатхан полтыр. Тоғылах ағастаң пӱдірілген тура сала ла чарымынҷа нимес чирге кір партыр, кӧмес хыйын турыбыстыр. Піди кӧрзе, мында итчең тоғыс толдыра. Че парҷаң-кірҷең оңдай чохта, иргі тураны пір атха орназарға чӧптезібіскеннер. Хысхы чағдап одыр, хайда-да чуртирға кирек. Аннаңар орназығ идерге киліскен.
Ибінзер нандыра айланып, тоғыстаң ӱр нимеске сурынып алған, ікі аттығ тайғазар сығыбысхан. Ағаа іҷе-пабазын, оолғыҷағын ағыларға кирек. Олар анда амыр-хазых чуртаан полтырлар. Табырах тимненібіскеннер. Григорий Артемканы позынаң хада одыртып алған. Паба-іҷезі пасха атха одырыбысхан. Амды табырах чит килгеннер.
Григорий, пабазынаң чӧптезібізіп, тоғыстаң саназыбысхан, пір атха орнасхан тураны тыхтирға чӧрібіскен. Пабазы Ибігде халған, чуғаҷах чардылардаң иділген тураны сала-сула даа чылығлап пирерге чаратхан. Тоғызын тоосхандох, Чыланнығзар чиде салған, оолғына полызып пастаан. Олар кічіг тураа хоза пір пӧлік уластырыбызарға чаратханнар. Хайдағ даа полза, оларның 14 кізі саналча.
«КИЛ!.. КИЛ!» -ХЫҒЫРҒАННАР ПАЛАЛАР
Чыланнығдағы нааҷыли тыхталған, уластырылған туразар Карповтарның сӧбірезі 1932 чылда, соохтар пасталыбысханда, кірген. Хайди полза хыстап алғаннар. Чылығ кӱннер палаларны ибде одыртып алар ба. Венька туңмаларынаң хада, турадаң сығып, ойынға тартылыбысхан. Паза ла сизінзелер, солаас озаринда аалдағы палалар сағбаланчалар, постарынзар кӧрчелер.
- Кил!.. Кил! - истіле тӱсті солаас кистінең.
Туңмалары сиргектенібістілер, аҷазынзар кӧрчелер. Ол улии, чарадығ аларға кирек. Пис частығ Венька паза сым полбады, ідӧк «Кил!.. Кил!» тіп хысхырыбысты. О, халах, паза ла кӧрзелер, аалдағы палалар, солаас ӱстӱне сығып, оларның чардығынзар азарға тимненібістірлер. Туңмаларын хоғдыра, туразар чылбыраза ла халдылар.
- Іди чуртазымда пастағы хакас сӧснең танысхам, - олған тузын сағысха киріп, кӱлімзірепче саблығ чир-суғҷыбыс.
Соонаң аалдағы палаларнаң чағын танысхлап алған. Ибдең ырах парбин, солаас ӱстӱне сығып алчалар, ипти одырғлабысчалар, анаң сӧстер ӱгреніп пастабысчалар. Олар пас чӧрчеткен орын «чир» адалчатхан полтыр. Венька сах андох аны орыс тілінең «земля» тіп чоохтап пирче. Андағ оңдайнаң ӱгредіг уғаа айныстығ пар турған. Кізі кічіг туста пасха тілге табырах ӱгреніп алча нооза. Іди пис частығ оолағас іҷе-пабазының тілбесчізі полыбысхан. Григорий Максимовичнең Анастасия Ивановна, пірее чыылығларға парчатсалар, тун оолағастарын хада алып алҷаңнар. Хайди сағысха кирче Венедикт Григорьевич, колхоз чыылығлары тың сӧӧ тартыл парыбысчаңнар, хазыр иртчеңнер.
- Чыланнығ аал Буденныйның адынаң колхоз полған. Аның чыылығларында, аралазып, пабам чоохтанарға хынҷаң. Мағаа матап тілбестирге килісчең, - сағысха кирче кічіг частығ тілбесчі полғанын.
Тузы читкенде, 1935 чылда 1-ғы классха парған. Хада ӱгренҷең оолағастар прай таныс. Мирон Тороковнаң паза Костя Султрековнаң чағын нанҷыласхан. Сала улуғ класстарда Пыдырах аалдағы олғаннар Чыланнығдағы школада ӱгрен сыхханнар. Оларның аразынаң Павел Чебочаков аның хайиин тартхан, ідӧк чарылыспас нанҷылар полыбысханнар.
- Екатерина Виссарионовна Сагалакова пастағы ӱгретчім полған. Чуртазымда пай пілістіг, чахсы ӱгретчілер ле тоғас турғаннар. Педучилищеде Дарья Фёдоровна Кокова, пединститутта Николай Георгиевич Доможаков паза даа пасхазы, - адағлапча позының хынчатхан ӱгретчілерін саблығ ученай В.Г.Карпов.
Оларох аны тіл сурығларынаң айғазарға кӧӧктіріп алғаннар. Амды Венедикт Григорьевич позы кӧп саннығ ученайларның ӱгретчізі полча, оларның наукадағы чидіглеріне ӧрінче, поғдархапча.
Аарлығ Венедикт Григорьевич, газета тоғынҷылары, хығырығҷылары адынаң алғыстапчабыс Сірерні пайрамнығ тӧреен кӱніңернең 90 чазыңарнаң! Чуртазыңар толдыра, чайааныңар пӧзік, хазииңар пик ползын.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы