ЧАЙААННАРНЫҢ СЫЙИИ
19.05.2017
Статья
(Чоох)
Иртен. Тайға пори, тағ паарында аалыҷах усхунча. Кӱскӱ кӱннері чағдапчатхан сылтаанда тубан, чорған чіли, аал ӱстӱнҷе тартылча. Орамалар аразынҷа аал пазынзар інектер, мӱӱрезіп, сӱрдірчелер. Тӱрче полғанда, мал хадарчызы ізестіг адайларынаң хада аал малларын, чыып, тағ азыра сӱр парир. Аалның алтынзархы саринда иң хыриндағы орамаҷа чиит оол хаңаалығ аттығ пастырча. Сылағай сыннығ оолах, хаңааның ӱстӱнде ікі азахта чіке турып, аттың поза паан тудып парча. Ат чол ортызынҷа маңзырабин типтірче.
Оолахты Аймир тіп пабазы адап салған, ол 14 частығда ӧкіс халған. Іҷезі паза пабазы, суға саайға кіріп, сын чирзер парыбысханнар. Ол чобағлығ тустаң сығар ӱс чыл ирт парған. Оол, тізең, амды кічіг хыс туңмазынаң на хада ӧсче. Пиҷелері, оларнаң хости чуртап, палаларны кӧр парчалар.
Мына оолах пір тура хыринда адын турғызыбысты, ікі салаазын ахсына суғып, сығырча. Адай сах андох ӱріп пастабысты. Тӱрчедең сиден ӱстӱнде оолахтың уйғулығ ах сырайы кӧрін парды:
- Изен, Аймир, - тіді оолах.
- Изен, изен, - нандырды Аймир.
Сиден кистіндегі оолах, сырайын кӧмес хойралтып, пір хараан нууп, чоохтан салды:
- Мин, Аймир, синнең торым теерерге пар полбаспын. Іҷем паза пабам городсар парирлар, мин, тізең, иб кӧрерге халчам. Киҷее орай иирде сағаа сығдырадарға сағынғам, че синің телефоның чоғыл нооза.
Аймир паза Миша пӱӱн иртен таң атсох тайғазар хузух теерерге парарға чӧптескен полғаннар. Аймир, атты хаңааға кӧліп, хаптар алып алҷаң полған, Миша, тізең, чіҷең ниме паза мылтых. Аймир, мылтых сурирға тідінмин, тӱрче сым полып, Миша арғызына тіпче:
- Че, андағда парим, чол ырах. Хайди идерзің, чалғызан даа пар килербін, - ачырғанып, чоохтан салды Аймир.
- Син мағаа тарынма, - пыросынча Миша, - мына алып ал.
Сиден кистінең хапчых сығар килді.
- Мында халас паза сӱт. Алып ал.
- Ча-а, кирек чоғыл! - сах андох нандырды Аймир. - Минің мында азых пар.
Анаң ол поза паан тартыбысты, ат сах андох орнынаң тибіребіскен.
- Че, талаан ползын сағаа! - соонҷа алғап, чоохтан салды Миша арғызы.
Аймир, ікі тура иртіре ойладып, хаңааның сол саринзар одыр салды. Тайғазар ізестіг нанҷылығ парҷаң кізі амды чалғызан парча, ағаа хоза, мылтых чох.
«Хайдағ тубан турча, - сағын парча Аймир. - Ол наңмырлығ пулутха айлан парбазын. Нӧӧс тайғада мындағох тубан турча. Пӱӱн писче хап торым тееріп алзам, улам чахсы поларҷых. Торымнар садыбыссам, ниикке турчатхан пірее ікі телефон даа алып аларға чарирҷых. Люба туңмам даа ӧрінерҷік. Эк, Миша арғыс хайди пар полбин салды, аннаң хада уғаа хынығ. Ол кӧп хаңалҷостар пілче паза чолда телефоны пастыра сарыннар истіп ала парарҷыхпыс».
Іди, кӧмес ачырғанып, аннаң андар чолҷа парча Аймир. Тубан, Аймирнің сағыстарын искен чіли, оох наңмырға айлан парыбысхан. Мына ат хаңааны, сала сіреніп паза маңзырап, тағзар тарт сыхты. Аймир, пора пии адына ізеніп, хаңаадаң тӱспин одырча. Сын пазына илігҷе хулас халғанда, иң не чікімде Аймир хаңаадаң тӱзібізерге чарат салды. Нимее атты тикке майыхтырарға тіп сағынып, хаңаанаң хости пас парча.
Сында іліг тастаҷаң орын турча. Ӱс киртіктіг сарчынны аалдағы иреннер турғыс салғаннар. Алында даа пу орында іліг тастаҷаңнар, че сарчынны ӱр ниместе турғыс салғаннар.
Аймир, сарчыннаң иртіре парыбызып, ырах ниместе адын турғызыбысты: «Нимее мында пу ағасты турғыс салғаннар? Тағ кізілеріне пазырарға ба?»
Пу сынға сыхса паза сарчынны кӧрзе, Аймирнің істі-кӧңнінде хаҷан даа ниме-де хылаңнапча, паза хатаптаң хатап олох сағыстар сығысча: «Нимее іди прайзы мында іліг тастапчалар, пілерге хынығ даа. Амғы наука уғаа пӧзік синде: наа машиналар, Интернет, ракета-хостолар пар, че пістің чон, тізең, пу кибірні пір дее тастабинча. Оңарбинчам. Мин зе пір дее нимее киртінминчем! Іҷемні, пабамны суғ ээзі апарыбысхан тіп мағаа чоохтааннар. Че мин ол нимее киртінминчем! »
Аймир, атсар чағын пас киліп, аттың тімеглерін, хаап, сыныхтаанда, чӱген паа ӱзіл партыр. «Андағ ниме полбаан!» - сағын салды чиит оол. Анаң, хаңаа кистінде палғалған арғамҷыдаң кизек ӱзе кизібізіп, чӱген паан оңдайли палғап салған. Ахсына суғылдырых кизіртіп, хаңааға одырып, адын сын индіре пастырған.
«Аттың ахсына суғылдырых суғарға кирек ле, тағ индіре инчетсе, ат ээзін чахсы истерге кирек. Хайди чӱген паа ӱзе тартыл парды ни? Итсе, пу чӱген иргі, улуғ абам даа тузаланған полар. Ат тімеглерін нааҷылирға киректелче», - сағын парча Аймир.
Наңмырах кӧместең чаапчатханнаң, чиит оолның сырайында сала чоон тамҷығастар, хада чыылып, тир чіли наағынҷа ах сыхханнар. Ол ниизінең сырайын табырах чысхлабысты. Хайди ӧкпеленмес, ыраххы чолға сығып, чӱген паа ӱзіл парған. Ағаа хоза, арғызы хада парбин салған. «Пір саринаң, сын ӱстӱнде турбаан ползам, пір дее ниме сизінмин, тағ индіре аттығ инерҷікпін. Арса, аның даа ӱчӱн мының алнында, сынға сыхса, ат тімеглерін сыныхтабызарға турыбызып, іліг тастаҷаңнар. Амғы туста, тізең, машина даа тегілектерін кӧр саларға кирек полча. Я, сынап прай ниме кибірлерде тиктең нимес, - нандырығлар тілеп, позының чӱреен амыратча Аймир. - Ам пу наңмыр даа чи ӱр чағбаҷаң полза, чахсы поларҷых. Наңмырға хузух ағазының салаалары чылбыр пол парарлар. Андағ ағастарға сығарға сидік».
Миша арғызы хада парған полза, ағас пазына даа сығарға кирек чох поларҷых. Олар ікӧлең, ноха идіп, чоон масхаҷах-наң чіли ағастарны саап, торымнар тее-рерге сағыс тутханнар. Че пір кізее ноха-наң тузаланарға оңдай чоғыл.
Наңмыр тӱрчедең тохтап пастады, аның орнына кічіг таныҷах, оттар пастарын чайхап, саап сыхты. Тайға мына чағыннап тур. Салғандығ пил, палазын сағыпчатхан чіли, сілігленіп турча, кӱскӱнің ӧңнері ам даа кӱс алынғалахтар, че оттар паза арали ӧскен хазыңнар сарғалып пастапчалар. Аймирнің ады чолҷа ниик пас парча. Ниме полчаң атха пу чол, хаҷан ол чайғы кӱннерде от тоғызында ізестіг тоғынған. Ағастар аразынзар кірерде, Аймир ибіркідегі ағастар пастарын кӧр парча: «Я, пу саринда хузух теертірлер, парбах салаалығ хузух ағастарында пір-ікі ле торымнар хал партыр. Андағ ағастарға сығарға даа ниик нооза. Че салаалары ніске паза кізі сых полбас ағастарның пастарында торымнар ам даа пар. Ноханаң хузухтаан полза, олар чахсы тӱзерҷіктер».
Тайға істінзер кірібізіп, Аймир кӧңніне кірчеткен ағас таап алды. Пӧзік хузух ағазы хыринда хазың паза нымырт ағастары ӧс партырлар. Ағастың алтында салаалар асхынах паза тудымға ніске, че ӱс хуласча пӧзіктең салаалары сала хойып пастапча. Ағас ортызынаң, тізең, ікі чара парыбыстыр. Улуғлар андағ ағастарға сығарға чаратпаҷаңнар. Оларның чооғынаң, тайғаларда, ырых ағасха хыстыл парып, сых полбаан кізілерні тапчаңнар.
Кинетін ырахта тигір ікі хати кӱзӱри тӱскен. Аймир, ибіре кӧрібізіп, хара пулуттарны кӧр таппаан. Чағыннапчатхан пулуттар ағастар аразында хайдаң кӧрінер. Наңмыр тың чабысса, ағастарға сығар ондай чох полар, ибзер нанарға килізер. Аннаңар чиит оол, атты хости ағасха тоңнабызып, хузух ағазының тӧзінзер маңзыри пастыр килді. Иң чағын салааға сегіріп, холларнаң хаап, тартынып алды. Азахтарынаң салаалар тӧзіне тіреніп, ӧӧр сығып пастабысты. Хай пӧзік сыхханнаң, нииктең ниик пілдірче. Кӱнге чағын ӧскен салаалар пиктер паза парбахтар. Мына ол ағас ортызында, алтынаң кӧріп алған ағастың оң саринзар ікінҷілебин сыхча.
Мына Аймир, тиин чіли, иң пазына сыға салды. Пірее салаадағы торымнар, холнаң на сапса, оой тӱсчелер, хайзын азахнаң тееп тӱзірерге килісче, че прай даа торымнар чахсы тоолапчалар. Тынанчатхан аразында Аймир ибіре хайдағ хойығ торымнығ ағастар парын кӧр парча. Тигірзер кӧрзе, Улуғ пил саринаң хап-хара наңмырлығ пулут киліп одыр. Пасха ағасха сығарға пӱӱн киліспес, неке. Че, ханҷа маңнанам тіп, позының тоғызын аннаң андар апарча кӱлӱк оол. Сол сариндағы салааны позынзар тартып, чохыр аң чіли, чапчаң сегірібісті. Амды ол ағастың сол сариндағы торымнарны тӱзіріп пастапча. Иң пазына сыхчатхан туста хайда-да ырах ниместе чалын палыңни тӱскен, соонҷа тигір кӱзӱреен. Че оол пик хылыхтығ, кілебинче.
Тӱрчедең Салғандығ пилнің ағастар пастары изерістіре чайхала тӱстілер. Кинетін тайлығып, Аймир ағас пазында ікі холнаң на тудын халған, ікі азағы илеңнепче. Аймир, азахтарынаң ағас салааларын тілеп, улам пик тудынча. Ағас пазы чилге аар-пеер чайхалча. Хайди полза азахтарын салаа тӧзінзер турғызып алды. Анаң Аймир кӧӧлҷе, абаҷах чіли, индіре тӱс сыххан. Хол салаалары паза тізектері кӧп нимес сірлесчеткен осхас пілдірчеткен. Маңзыри тӱзіп, ағастың алтындағы хуруғ салааларына кӧмес читпин, Аймир чирзер сегірібіскен. Ікі азахха тӱзіп, кӧк отча кірлектене халған.
Оол, тынанмин даа, хап алып, ағас алтында тӱскен торымнарны теер парча. Андар-пеер мӧкейіп хайынча, пірде, ӱр нимеске чіке турып, торымнар кӧрглепче. Чил улам тың хазырланча, наңмыр пазох тоолапча.
Пір хапха кӧмес толбады. «Соонаң килербін», - сағын парча ол. Хабын хаңаазар чӱктен париған туста, пазына ниме-де ағырта тееп парды.
Ӧӧр кӧрзе, ах тоғылағас мееспектер тигірдең тоолапча. Мӱндӱр чаап пастапча. Таңах нымырхазының чарымынҷа пустар тигірдең чаалап пастабысты. Аймир, хабын хаңаазар табырах тастап, аттың хыринда ағас алтында тур салды. «Наңмыр, чил паза мӱндӱр, хайдағ хомай кӱн мин таллап алғам, а?» - сағысха тӱсче Аймир.
Мӱндӱр ӱр чағбаан даа полза, хаңаазы теер чіли хоғдырапчатхан. Пір ле орбаның орнына саңай муңар орбаҷах хаңааны саапчатхан. Мындағ мӱндӱр кизекти чаапча паза, аал аразында чаған полза, прай ӱӱҷіктегі ӧзімнерні чох ит саларҷых.
Мӱндӱр тоозылғанда, Аймир, азығын алып, хаңаа алтынзар кір парды. Хаңаа алтында наңмыр тоолабинча паза тымых. Пиҷезі пирген ӱгӱрсӱлер паза халас - мына прай Аймирнің азығы. Че ағас аразында пу даа чағбан чиис уғаа тадылығ пілдірчеткен.
Кинетін ырах ниместе табылғат аразында ниме-де хыймыри тӱскен, паза салаалар, хыҷырап, сынчатханға тӧӧй истілген. Аймир хат парыбысхан. Сағызында хайдағ ла полза сағыстар ойли тӱскен. Пастап Миша арғызының албаан мылтығынаңар сағын килген. Анаң ӧдігінің тӱрейіне суххан пычаан чапчаң хабынған. Табылғаттар аразынзар ситкіп харахсынча, аннаң мӱӱстіг пас ағырин сых килген.
Аймир, хайхап парып, турып аларға сіренген. Че, пазынаң хаңааға тееп, одырта тӱскен. Олох туста кӱрең торбах табылғат аразынаң сых килген.
«Тпок, а! Пу алығ мал хайди мында пол парды? Саңай мині хорыхтыр салды», - тіп, ниик тыныбысхан Аймир. Чайлағдағы маллар ырах нимес полар. Сала оортахта сынап таа нинҷе-де мал чӧрчеткен. Ол малларзар торбахты сӱрібізіп, Аймир нандыра хаңаазар пас парча. Наңмыр ағырин чаапча, чил дее кӧместең тохтапча. Ағастар аразынҷа парчадып, кізі сых полбас хузух ағастары аразында чирде торымнар учурап сыхты. Хаңааға читкенҷе, оолах хуҷаана толдыра тееріп алды. «Нимедір ол андағ? - таңнапча Аймир.
- Кем-де, торымнар тӱзіріп, теерерге маңнанмаан ма? Алай пу чилге паза мӱндӱрге саптырып, іди торымнар тоолап парды ба?» Ол сағыстарнаң Аймир, хаңаадаң хап алып, ағастар аразынзар кірібісті. Чирде удаадаң удаа торымнар тоғасча. Тӱрчеге ле ол чарым хап тееріп алды. Наңмыр чаапчатса даа, Аймирнің кӧңні кӧдіріл сыхты. Ам на ибзер парарға сағынған кізі чирдең пилен торымны теер парча.
Мына пір хап тееріп алды. «Арса, мағаа айап, Ӧӧркі чайааннар пу хазыр мӱндӱрні ыза пиргеннер. Талааным пар полтыр... » - тіп, Аймир аннаң андар хузух теерерге ойлапча.
Алексей САГАТАЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы