ХАКАС ТІЛІ КӰНІН ТАНЫХТИРБЫС
02.06.2017
Хабарлар
Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі 31 майда теестегі сессияда 20 артиинаң сурығ кӧрібіскен. Ӧӧн сурығларның санында республиканың 2016 чылға бюджеді толдырылғанынаңар, Хакас тілі кӱнін тӧстирдеңер закон проекттері полған. Ідӧк депутаттар Хакасияның финанстар министріне Ирина Войнованы турғызарына чарадығ пирер сурығны кӧрібіскеннер.
Паза республикада референдумға сығарылчатхан сурығлар федеральнай законға килістіре алай килістіре нимес полчатханын ӱзӱрібіскеннер.
Кӧбізі пу сессияда Хакасияның пазы республика правительствозының наа пӱдізінең паза андар кірер устағҷыларнаң таныстырар тіп сағаан полған. Че кӱн суриинда ол сурығ чох полған. Хайди чарытхан Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев сессияның тоғызын азып, Хакасияның пазы Виктор Зимин амғы туста Москвада. Анда ол Россияның финанстар министрі Антон Силуановнаң тоғасча. Чоох бюджеттер аразындағы хайызығларны орталадар сурығдаңар парар тіп таныхтаан Ӧӧркі Чӧп кнезі.
Олох туста таныхтирға кирек, республиканың правительство сайтында Хакасияның толдырығлығ ӱлгӱ органнарының наа пӱдізінеңер хабар пар. Ол искіріг сессия пасталарына пір кӱнге азынада сых парған. Хайди анда чоохталча, наа структурада 22 толдырығлығ ӱлгӱ органы полар. Кӧзідімге, республиканың правительство аппарады алынҷа толдырығлығ ӱлгӱ органы чіли чох иділче. Аның тоғызы паза полномочиелері пасха структураларға пиріл парар. 15 министерстводаң 14 халча, чох иділче ниме-ноолар садысчаң сферадағы контракт системазын оңдайлирынҷа министерство. Ол хазна комитеттерінің пірсіне айлан парар. Тиксі ӱс хазна комитеді полар. Хазна комитеттері санынаң туризмҷе хазна комитеді сығарылча. Ол тоғыс культура министерствозының холына пирілче. Аң-хусты паза ибіркі чир-чайаанны хайраллирынҷа хазна комитеді олох аттығ халча. Ӱзінҷізі юстиция киректерінҷе паза халых безопаснозынҷа хазна комитеді полар. Правительство холындағы мобилизация тоғызынҷа комитет паза ЗАГС комитеді хазна ӱлгӱзінің алынҷа органнары чіли чох иділчелер.
Управлениелерні алза, оларның саны ідӧк ӱс полар. Гражданскай арачыланысча, сағыбаан саайларҷа паза ӧрт безопаснозынҷа управление адын артысча. Пазағы ікі управлениенің аттары мындағ полар: чииттер киректерінҷе управление паза правительство тоғызын тимнеҷең управление.
Республиканың тӧрт хазна инспекциязынаң пір ле халар - культура ис-пайы объекттерін хайраллирынҷа. Пасха ӱс инспекциязы чох иділче, оларның тоғызы пасха органнарға пирілче. Хайди чоохталча искірігде, пу алызығлар сылтаанда республиканың хазна органнарындағы тоғынҷыларның саны иң асхынах 100 кізее хызырыл парар.
Сессияның сурығлары санында республиканың наа правительствозынаң палғалыстығ ікі ле сурығ полған. Оларның пірсі - Оӧркі Чӧп депутады Владимир Костюштың полномочиелерін азынада тохтадардаңар. Хайди піс искірген полғабыс, Хакасияның пазы аны республиканың хазых хайраллаҷаң министріне турғызарға чарадығ алған. Законҷа, тізең, пір туста толдырығлығ ӱлгӱ органында тоғынарға паза депутат поларға чарадылбинча. Депутаттар Владимир Костюшты талазығ чох депутат тоғызынаң позыдыбысханнар.
Ікінҷі сурии Хакасияның финанстар министріне Ирина Войнованы турғызарына чарадығ пирердеңер полған. Министрге сығарылчатхан кандидат сессияда чох полған. Ол ідӧк Москвада, минфиндегі тоғазығда араласча тіп чарытхан Оӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев. Депутаттар Войновадаң тоғыр полбааннар, Оӧркі Чӧп пір ӱннең аны министрге турғызарға чарадығ пирген. Іди наа правительствоның пастағы министрі турғызыл парды тиирге чарир.
Сессияның ӧӧн сурығларының пірсі «Хакас Республиканың 2016 чылға республика бюджеді толдырылғанынаңар» закон проекті полған. Пу сурығҷа Хакасияның финанстар министрінің орынҷызы Денис Голощапов чоох тутхан. Чоохтирға кирек, 24 майда Оӧркі Чӧпте пуох сурығҷа азых ӱзӱріглер ирткен («Хабар», 26 май, «Ирткен чылның бюджеді хайди тодырылғаны кӧрілген». - Авт.). Сессияда олох саннар искірілген. Хакасияның Оӧркі Чӧп кнезінің орынҷызы, бюджетче комитеттің устағҷызы Сергей Комаров, чоох тудып, азых ӱзӱріглернің салтарларынҷа республика правительствозына чӧптер тимнелгенін таныхтаан. Ол чӧптернің санында ӧӧн хайығ республиканың хазна алымын хызырҷаң оңдайлар тілиріне салылча. Ідӧк налог чыырынҷа ӧткін тоғынарға чӧп пирілче, ӧӧнінде хара тас аныпчатхан разрезтердең. Владимир Штыгашев Кемеров облазын хати кӧзідімге ағылған, андағы хара тас аныпчатханнардаң бюджетсер хай-хай кӧп ахча кірчеткенін таныхтап.
Ідӧк сессияда депутаттар «Хакас тілі кӱнін тӧстирдеңер» закон проектін алар сурығны кӧргеннер. Закон проектінең национальнай паза территориальнай политика министрінің тоғызын толдырчатхан Дмитрий Тодышев таныстырған. Хайди ол чарытхан, закон проекті хоостыра Хакас тілі кӱнін чыл сай 4 сентябрьда таныхтиры кӧрілче. Ол кӱн тиктең нимес алылған. Хакас уездінің революционнай комитеді 4 сентябрьда 1924 чылда хакас пічиин тӧстирінең айғасчаң ӧнетін комиссия тӧстеен. Ол комиссияның ӧӧн пӧгіннері хакас алфавидін тӧстирі паза хакас учебниктерін пазары полған. Наа законның ӧӧн кӧстее республиканың хазна тілі полчатхан хакас тілін арачылиры, хайраллиры паза тилідері полчатханын санға алып, депутаттар талазығ чох аны чаратханнар.
Андағ оңдайнаң амды хакас чоныбыстың паза пір ӱлӱкӱні пар тиирге чарир - Хакас тілі кӱні. Пу ӱлӱкӱнні тӧстирдеңер сурығ пістің хакас газетабыста тӧреміл кӧдірілҷең. Республиканың хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғысчы ӧмезінің чыылиинда даа андағ ӱлӱкӱн тӧстирге киректелчеткенінеңер сурығны иң пурун «Хабар» газетаның ӧӧн редакторы Радион Сунчугашев кӧдірген. Аннаңар пу ӱлӱкӱнні тӧстирінде газетабыстың хозымы парох тіп таныхтирға чарир.
Пу сессияда депутаттар ідӧк республикада референдумға сығарылчатхан сурығлар «Россия Федерациязы чуртағҷыларының табығларда паза референдумда аралазар праволарына ӧӧн гарантиялардаңар» федеральнай законның 12 статьязына килістіре нимес полча тіп чарадығ алғаннар. Чоохтирға кирек, Хакасияның Табығ комиссиязынзар референдум иртірер пастағнаң 25 кізідең пӱтчеткен ӧме айланған полған. Референдум сурығлары мындағ полған: «Киртінчезер бе Сірер Хакас Республиканың Пазы - Хакас Республиканың Правительство Кнезі Виктор Михайлович Зиминге?»; «Чарасчазар ба Сірер Хакас Республиканың Пазы - Хакас Республиканың Правительство Кнезі Виктор Михайлович Зимин апарчатхан чуртас-экономика политиказынаң?»; «Хакас Республиканың Пазы - Хакас Республиканың Правительство Кнезі Виктор Михайлович Зимин пӱӱнгі кӱнде Хакас Республикада пол парған чуртас-экономика кирее ӱчӱн нандырығ тударға кирек тіп санапчазар ба?»
Федеральнай законның 12 статьязының 7 пункты хоостыра референдумға сығарылчатхан сурығ аны аймах-пасхали оңарар оңдайлығ полбасха кирек, ол сурыға пір ле оңнағлығ нандырығ пиріл турар ӱчӱн. Оӧркі Чӧп кнезінің орынҷызы, конституционнай законодательствоҷа, хазна пӱдіриинҷе, законностьча паза правопорядокча комитеттің кнезі Светлана Могилинаның искіриинең, референдумға сығарылчатхан сурығлар ол кирексіністерге нандырбинчалар. Сурығларға кӧні «я» алай «чох» нандыр полбассың тіп чарытхан ол. Кӧбізі депутаттарның кӧрізі андағох полған, аннаңар ӱн пирістің салтарларынҷа референдумға сығарылчатхан сурығлар федеральнай законға килістіре нимес тіп чарадығ алылған. Андағ оңдайнаң референдум иртірілбес. Оӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев, ідӧк сурығларны кӧріп, референдум иртірерге чарадығ пирілген дее полза, ол право саринаң хайдағ-да салтарлар пирбесчік тіп таныхтаан. Ағаа хоза, ахча ла тик хорат саларҷыхпыс, аның искіриинең, референдум иртіреріне 55 миллион салковай кирек поларҷых.
Автор :
Альберт Толмашов
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде