ПІСТІҢ ААЛНЫҢ ПОҒДАРХАЗЫ
07.06.2017
Хабарлар
Пістің Аршаннар аалда ӱр чыллар позының чуртазын клуб тоғызына пир салған кізі чуртапча, аның ады Николай Николаевич Толмачёв полча.
Аның тӧреен-ӧскен чирі - Алтай аймаандағы Горево аал. Ол тӧреен 1941 чылда 29 декабрьда. Прай олған тузы позының тӧреен аалында ирткен. Пасталығ класстарны Пии аймааның Хойбал аалында тоосхан.
Анаң Асхыстағы школада, Ағбанда национальнай школада ӱгренген. Школа соонаң ол Ағбандағы музыка училищезінзер ӱгренерге кірче. 1970 чылларда училищені маңнаныстығ тоосхан соонда, аны Аршаннардағы культура туразынзар устағҷы поларға ысчалар.
Кічігдең сығара ыр-кӧге чайалған кізі прай чуртазын сарынға пир салған. Аршаннардағы культура туразында хынып тоғынған, аалдағы чонның культуразын тилідеріне, кӧдіреріне паза алғыдарына прай кӱзін салған. Алтай аймаандағы Аршаннар аалны прай Хакасияда ла нимес, че пасха даа чирлерде сабландырған. Ағбандағы музыка училищезінде ӱгренчеткендӧк, сарыннар ырлап, нымзах, чылығ ӱнінең прай областьта саблан парған. Аның сарыннары радиоҷа ідӧк удаа искірілҷең.
Пастап Николай Николаевич сценаа чалғысхан сыхчаң. Соонаң Ю.К.Сарлиннең хада дуэтнең сарнаҷаңнар. Анаң хор чыып алғаннар. 1974 чылда «Минің адрезім Совет Союзы» улуғ марығда араласханнар. Областьта пастағы орын алып, Москвазар марыға чӧргеннер. Аннаң айланып, концерттер кӧзідіп, прай Хакасияны ибір пар килгеннер. Хызылчарда концерт турғысханнарох. 1983 чылда улуғ коллектив тӧстел парған.
Ағаа хоза, Н.Н.Толмачёв чон инструменттерінің ӧмезін тӧстеен. Саблығ ырҷылар паза теелбекчілер ӧмезі аның устаанынаң аалдағы Культура туразында тоғынған. 1985 чылда «Чон ӧмезі» атха турысханнар, анаң чон ырлары паза теелбектері ансамбльы адал парғаннар.
Культура туразы паза ортымах школа пірге ынағ тоғынғаннар. Ӱгретчілер полызиинаң иреннер ансамбльы илееде чыллар чон алнына сыххан, прай Хакас облазына сабланған. Ырҷылар ӧмезі улуғ полған. Илігер-алтонар кізі иир сай Культура туразынзар ырлирға чӧрҷең. Прай ол чоннаң устап, ынағ-чӧптіг, тіл пілізіп тоғынған Николай Николаевич.
Иир сай Культура туразының кӧзенектері, ааллап киліңер пістің туразар теен чіли, чари тӱсчеңнер. «Хайдағ кӧгліг чуртас, анда тоғынарға даа хынығ», - тіҷең аалдағы чон. Позының тоғызында маң чох таа полза, ол чайаачы тоғызын тастабаан, узын кӧдіріп одырҷаң. Ырҷы кізінің алнында кӧп наа чорыхтар чолы тӧзелген.
1980 чылларда трио тӧстел парған. Дуэтке Панфил Павлович Кускашев хозылған. Ол тустарда Хызылчарзар чӧргеннер, анда ӱннері радиода пазылған. Ол туста Николай Николаевич «Часхы тан» ырны сарнаан, «Іҷенің часказын» паза пасха даа ырларны трионаң толдырғаннар. Олох чыл Фрунзе городсар чӧргенде, анда илееде сарын пластинкаа пазылған. Андада онҷа сарын пазылған: сольнай, дуэт, трио паза аннаң даа пасха.
1981 чылда хатабох чорыхха чӧргеннер. Москвазар композиторлар Нина Катаева, Георгий Челбораков, ырҷылар Клара Сунчугашева, Владимир Чаптыков, Людмила Арыштаева паза пасха даа саблығ кізілер хада парғаннар.
Іди Николай Николаевич пасхазынаң хада ӧӧн телевидениеде андағ улуғ марығда араласхан. Ол аалда кӧп чиит ырҷы ӧскір салған. Оларның санында: Альбина Александровна Бурнакова, Татьяна Михайловна Чаптыкова паза Юрий Куприянович Сарлин. Аның чайаачы тоғызында пу чиит арғыстары, музыка школазында тоғынып, пістің аалны прай чирде сабландырғаннар.
Аның ырларына чон хынча, хакас телевидениезі пастыра оларны сурынчалар толдырарға. Н.Н.Толмачёвтың паза Г.И.Челбораковтың - ырҷының паза композиторның - аразында ынағлас паза улуғлас полған, ӱр чыллар олар удур-тӧдір пілізіп тоғынғаннар.
Николай Николаевич 1980 - 1990 чылларда Аршаннардағы музыка школазынаң, 1972 - 1980, 1990 - 2002 чылларда аалдағы Культура туразынаң устаан.
Чахсы тоғызы ӱчӱн, Н.Н.Толмачёв 1991 чылда «СССР-ның культура отличнигі» паза 1995 чылда «Хакас Республиканың саблығ культура тоғынҷызы» аттарға турысхан.
Андағ саблығ паза прай чуртазын чайаачы киреене пир салған кізі пістің аалда чуртапча. Амды ол тынағда, маң тустарда хоостирға, ағаснаң узанарға хынча, чир-чайааннаң кӱс алынарға хынадыр.
Піс андағ саблығ кізінең, тоғазып, сӧбіредеңер, пос тілінеңер паза кибірлердеңер чоох апарғабыс. Николай Николаевич тоғыста даа, ибде дее прай нимені тӱзімніг идерге маңнанҷаң. Ипчізі Клара Митрофановнанаң, хакас тілі паза литература ӱгретчізі, ікі пала ӧскіргеннер. Улии Арлекин Николаевич Хакас драма театрының актеры полча, Лилия хызы, тізең, Н.И.Пироговтың адынаң Россияның имнег университедін тӱзімніг тоос салып, Москвадох істенче. Амғы туста ол поликлиника устағҷызы полча. «Удур-тӧдір пос тілінең чоохтасчазар ба?» - сурғабыс. «Удур-тӧдір пілісчебіс, пос тілінең чоохтасчабыс», - таныхтаан Николай Николаевич.
2007 чылда 19 январьда С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінде «Алтын чыынды» ырлар иирі ирткен. Николай Толмачёв пу иирде чон алнына Г.И.Челбораковтың «Часхы тан», «Іҷем чирі» ырларнаң сыххан. Ол пу ырларны толдырған пастағы кӧгҷі полча.
Пос тілінеңер чоохтазығны піс кибірлерзер айландырғабыс. Толмачёвтар сӧбірезінде От инені улуғлир, аны азырир кибір уғаа аарлалча. Ибдегі мал-хусты, сиберли кӧріп, азыриры улуғ хайығда. Пу сӧбіреде пістің чонның прай даа кибірлері улуғлалча. Іди аалҷыларны удурлаза, иң не пастағызын столзар улуғ кізіні аарлап, улуғлап одыртчалар. Хакас пайрамнарын сӧбіреде пір дее ундутпин аарлапчалар. Оларның санында Ӱртӱн тойы, Чыл пазы, родтар ӱлӱкӱннері.
Николай Николаевичтің сӧбірезін ідӧк тіл сурии сағыссыратча. Ол таныхтаан: «Пос тілі, культуразы, кибірлері чуртир ӱчӱн, сӧбіреде іҷе-пабалар палаларын ӱгредерге киректер». Іди Толмачёвтар сӧбірезінде улуғларның чооғын кічігдең истіп, улуғлап чуртааны прай нименің ӧзені полчатханын сизінчебіс. Пістің чонның хас-хаҷаннаң сығара олғаннарның ӱгредии пӧзік синде полҷаң. Іҷе-паба палаларын кибірли ӱгреткені улуғ туза полча.
Автор :
Николай МАЙНАГАШЕВ, Аршандағы ортымах школаның ӱгренҷізі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде