ЧОННЫҢ ПОСТЫ АДАНҒАНЫ
22.08.2017
Хабарлар
Степан Дмитриевич МАЙНАГАШЕВ сӧбiрезiнең хада.
Енисей губерниязында 1917 чылдағы февраль революциязы соонаң ӱлгӱ ӱчӱн хатығ кӱрезіг пар сыххан. Губернияның иргі ӱлгӱзі орнына хорғыс чох халых чуртас комитеді устаныс киреен холға кирген. Пу комитетнең В.М.Крутовский устаан. Аның алнында социал-демократтар тоғысчылар, солдаттар, казак депутаттары чӧптерін тӧстеп алғаннар. Аннаң устаан Я.Ф.Дубровинский. Мындағ оңдайнаң ікі ӱлгӱ сығыс килген. Пу чӧптер чонның пос устаныс органнары полыбысханнар. Оларның кӧбізі комитет тоғызынаң тоғыр полбаан.
Минсуғ уездінде эсерлер политикада кӱстіг тоғыс апарғаннар. Оларның полызиинаң 1917 чылның часхы-чайғы тузында орындағы земской учреждениелер тӧстел сыхханнар. Олар орындағы чуртас сурығларын пӧгерге кирек полғаннар. Эсерлер учредительлер чыылииның табығларында ӧткін араласханнар.
Эсерлер партиязының араласчызы национальнай чӧрімнің пастағҷызы С.Д.Майнагашев полған. «Минсуғ паза Ачинск уездтерінің инородецтерінзер» айланызында пасхан: «Наа чуртас чари тӱсті, амды піс Петроградтаң пасти пістің улустарға теере пос чуртаснаң чуртирбыс. Пазындырған чоннар чох ползын. Киртінчем, пістің чон амды ниик тыныбызар, нациябыс азахха турыбызар».
1917 чылда С.Д.Майнагашев национальнай интеллигенцияның пастағҷызы полыбысча. Ол, чонның чуртазын алыстырар ӱчӱн, кӧп кӱс салған, Ачинск паза Минсуғ уездтеріндегі хакастарны піріктіріп, орындағы пос устаныс органнарын тӧстир тоғысты апарған.
Демократия реформалары пасталарынаң, национальнай пастағҷылар хакастарның чуртас алызығларын ипти апарарға кӱстенгеннер. Улустарда чыылығлар иртіріп, инородецтернің съездтеріне чахығларны паза айланыстарны чыып одырғаннар.
1917 чылның 6 - 7 апрельінде Асхыста инородецтернің пастағы съезді ирткен. Съездке 50 делегат килген, ол санда Ачинск уездінең. Делегаттар съездтің кнезіне пай Сатык Окуневті тапханнар. Съездте мындағ сурығлар ӱзӱрілгеннер: инородецтер чирнең тузаланары, Сибирьдегі земстводаңар, хакастар учредительлер чыылиинда, Минсуғ паза Ачинск инородецтерінің пірігізінеңер, Сибирьдегі инородецтер пірігізінеңер.
1917 чылның 15 апрельінде Иван Барашковтың «Свобода и труд» газетада «Инородческий съезд» статьязы сыххан. Инородецтер чирнең тузаланардаңар ағырсымнығ сурыға ол хайығ айландырча. Мал тудып чуртапчатхан чонға чирлерін артызарға кирек тіп таныхтаан.
Национальнай регион пос алынҷа чуртас апарардаңар сурығны съездте хатығ ӱзӱргеннер. «Сибирьдегі земстводаңар» сурығ турыбысхан. Делегаттар мындағ салтарға килгеннер - «кічіг инородецтернің чирі пір-ікі волостьтаң пӱтсіннер, Минсуғ паза Ачинск уездтерінҷе инородецтернің земскай уездін тӧстирге». Съездте «Минсуғ паза Ачинск инородецтерінің пірігізін», Сибирь инородецтерінің пірігізін тӧстирге чарадығ алылған.
Сибирь чирлерінҷе чӧріп, тоғысчы, ӧткін паза кӱлӱк чоннаң танызар оңдайнаң чӧрер делегация тӧстелген. Минсуғ паза Ачинск чирлерінҷе чорых делегациязына С.Окунев, С.Д.Майнагашев, И.И.Аланов, И.В.Барашков табылғаннар. Делегацияа февраль революциязы Сибирьдегі чоннарға алызығлар ағылғаннаңар пілібізерге кирек полған.
1917 чылда майда Минсуғ уездінің кресеннерінің пастағы пос съезді ирткен. Аның ӱчӱн «Минсуғ паза Ачинск крайындағы инородецтерге пос устаныстығ земской единица» пирерге чарадығ алылча. Россияның временнай правительствозы Земской административнай устаныстаңар Сибирь регионында чарадии хоостыра кресеннерге чир пирілче. Кресеннер съезді тузында инородецтернің ікінҷі съезд чыылиин иртірердеңер тимнегліг тоғыс апарылған.
Ікінҷі съезд 1917 чылда, 20 - 30 июльда, Чарков аалда ирткен. Анда Минсуғ, Ачинск уездтерінең 75 кізі араласхан. Пос устаныс, чирнең тузаланары, чарғылас сурығлары, посты аданғаны, потребительлер кооперациязы, национальнай комитет тӧстирдеңер, «халых чуртастың инструктор-организаторға» С.Д.Майнагашевті табарға сурығлар кӧдірілгеннер паза ӱзӱрілгеннер.
Орындағы чуртағҷылар посты аданардаңар сурыға улуғ хайығ салғаннар. Майнагашевтің чӧбі хоостыра съездте посты аданардаңар чарадығ алылча. А.А.Спицын, Д.А.Клеменц, И.П.Кузнецов-Красноярский ученайларға сылтанып, орындағы чон хакастар аданчалар тіп чоохтаан Степан Майнагашев. Соонаң Сибирьдегі саблығ ученай паза деятель Н.Н.Козьмин (1872 - 1938) ол тустағы национальнай деятельлердеңер пасхан: «Илбек революцияа хакастар пос чонның халых паза наука деятельлерін таллап алғаннар. Чонның хыйға, ӧткін ооллары орындағы культура паза наука-чарыдығлығ кіннер тӧстееннер. Оларның аразынаң чиит сағай оол С.Д. Майнагашев пасхан ученайлар кінінің хайиин хамнардаңар паза фольклордаңар пӧзік синдегі істезіглерінең тартхан».
Шанявскийнің адынаң университеттің студенті полып, Степан Майнагашев 1913 паза 1914 чылларда Орыс комитеді чахиинаң Хакасиязар орындағы чонның чуртазын істезерге ікі хати кил парған. Пу ікі чорыхтың салтарлары
1914 чылда «Известия Русского комитета» чыындыда чарыхха сыхханнар. 1913 чылда Ағбан суғ хазынҷа чурттығ тӱрк чоннардаңар істезіглерінде С.Д.Майнагашев тіл паза этнография материалларын чыған. С.Д.Майнагашевтің Хакасиязар пастағы чорығы 1913 чылда 28 майдаң 10 сентябрьға теере ирткен. Че хайди ол пасча, аның істезігліг чорығы 12 июльдаң пасталған. Пу тус аразына Степан Майнагашев Ағбан суғ хазын Мадырдаң пасти Асхыс суға теере, Паза суғ хастада істезіглер апарған. Ағбанның оң саринаң алтынзархы хойбалларны, хонҷых хаастарны істескен.
Ученай С.Д.Майнагашевтің чонның киртінізін паза кибірлерні иртірчеткенін піліп аларға пӧгін полған. Степан Дмитриевич киртіністеңер 27 чоох, хуттардаңар 30 чоох, хамнар хамнапчатханнаңар 28 пічік, тӧлкі салардаңар 4 пічік чыып алған. Кибірлер иртіргені сомға суурылғаннар.
Істезіг салтарларынаң С.Д.Майнагашев Императорның география обществозының этнография пӧлиинің чыылиинда «Сағайларның паза хонҷых племяларның хамнардаңар материаллардаң» чоох тутхан. Чиит хакастың искіриин саблығ ученайлар пӧзік паалааннар.
1914 чылда Орыс комитет С.Д.Майнагашевті хати Хакасиязар тархын паза этнография, тіл материалларын чыып, істезерге ысча. Чорых салтарлары «1914 чылда, чайғыда, Енисей губерниязындағы Минсуғ паза Ачинск уездтердегі племяларзар чорыхтаңар сан пиріс» пічиинде чарыхха сыххан.
Пу экспедицияда ол алты хати отха пазырғанында полған. Кӧрген, искен нимені пічікке пазып, сомға суур турған. Тиксі 251 сом, киртіністеңер 30 кип-чоох, хуттарзар 17 айланыс чыған, 50 чоохтазығны фонографияа пазып алған. Аннаң пасха музейге аймах нимелер алылған, ол санда хамның кип-азаа паза тӱӱрі.
ХакНИИЯЛИ-ның пічіктер чыындызында С.Д.Майнагашевтің «Загробная жизнь по представлениям турецких племён Минусинского края» тоғызы пар. Пу істезігліг тоғыс «Живая старина» журналда чарыхха сыххан. Анда ідӧк Степан Дмитриевичтің хол салғаны пар паза мындағ сӧстер: «Многоуважаемому Александру Робертовичу Шнейдеру от автора (роспись). 19 декабря 1919 г. Улус Иресов».
1915 чылда университет тоосхан соонаң С.Д.Майнагашев, Хакасиязар айланып, экспедициялар тузында чыылған тархын паза этнография материалларынаң тоғын сыхча. Олох туста аал хонии паза халых чон чуртазында ӧткін араласча. Аны Асхыстағы кредит товариществозының инструкторына турғысханнар. Ирестер, Ӱс чул, Синявин аалларда кооперативтер тӧстир тоғысты апарған.
1917 чылда часхыдаң С.Д.Майнагашев национальнай интеллигенцияның пастағҷызы полыбысхан. Ол хакастарның чуртазын оңдайлирдаңар, чара чуртасты чох идіп, Ачинск паза Минсуғ уездтерін піріктіріп, орындағы пос устаныстар тӧстирге тіп чонны хығырған. Ол 1917, 1918 чылларда ирткен хакас чонның съездтерінде ӧткін араласча. Ікінҷі съездте С.Д.Майнагашев чонға посты хакастар тіп аданарға сағыснаң айлан-ған.
Л.Р.Кызласов, совет историктеріне, тюркологтарына паза ученайларына тӧстеніп, амғы хакастарның ікі этнонимі - хаас паза хасха - пурунғы пір этнонимнең пӱткеннеңер искірген. Пурунғы этноним хакас - хагас - хахас Ӱстӱнзархы Сибирьде VI - XII вектердӧк полған.
Таныхтирға кирек, 1992 чылдағы «Этнографическое обозрение» (2 №) журналда хакастарның посты аданғаннаңар чоох апарылған. Анда ученайлар И.Л.Кызласов, С.Г.Кляшторный, С.Е.Яхонтов, В.Я.Бутанаев араласханнар. Талазығлар салтарларынҷа И.Л.Кызласов, хакас ат ӱчӱн турызып, «Об этнонимах хакас и татар и слове хоорай (ответ оппонентам)» тоғызын тимнеп салған.
Леонид Романович Кызласов чонның посты аданғанынаң кӧп ниме палғалыстығ тіп санапча: чуртас чолы, сағыс-кӧрізі, ибіркі чуртаста пілінізі...
1917 чылда Чарков аалда ирткен инородецтернің ікінҷі съездінде С.Д. Майнагашевтің искірии хоостыра чонға пурунғы хакастар атты айландырарға чарадығ алылған. 1918 чылда пу чарадығ чуртасха киріліп пастаан. Ол тустаң орындағы чоннар хакастар аданып пастааннар. Чулым татарлары даа постарын хакастар тіп адан сыхханнар.
Хакастар посты аданып пастааннаң пеер чӱс чыл ирт парды. Тархын хоостыра «хакас» этноним пістің чонның сын ады тіп санапчам, аны хайраллап халарға кирек.
Автор :
Валентина ТУГУЖЕКОВА, тархын наукаларының докторы, ХакНИИЯЛИ-ның директоры
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде