ХОБЫРАХ ПАЗЫ ХОҒДЫРАЗА, СІЛІГ КӦГЛЕР ЧАЙЫЛАР
04.10.2017
Хабарлар
Пістің чонның ӱбӱрҷең кӧг тиріглерінің пірсі хобырах полча. Мал хадарчыларының, аңҷыларның мындағ тиріглер полған. Пырғы паза сыыласнаң аңҷы чон тузаланҷаң.
Хакасияның чон узы Пётр Топоев хобырахты хайди тимнепчеткенін кӧрерге киліскен. Ол аны хысха тус аразына тимнебіскен. Андада олғаннарны кӧг узына ӱгретчеткен Аржан Туденевке хобырах киректелген. Хобырахты холға алып, чиит ӱгретчі аннаң ойнап кӧрген. Ладтары хоостыра килістірібізерге кирек полча нооза.
Олғаннарның чайаачы иирлерінің пірсінде Аржан Туденев ӱгренҷізінең «Чалғыс мал хадарчызы» сіліг кӧгні хобырахнаң дуэтнең ойнапчатханнарын хынып искем. Композитор Джеймс Ласттың саблығ кӧӧн кӧп кізі искен, пілче. Музыкант Георге Замфир пастағызын пу кӧгні пан-флейтанаң ойнаан.
- Кӧг тиріглерінің пӱдізі, оларның чайалғаны хайди даа харахха кӧрінмес чуртаснаң палғалыстығ, - чоохтапча П.Я.Топоев.
- Оларны тимнир ӧнетін кибір иртірілче, іди кӧг тирии «тірілче». Чон фольклоры, тізең, кӧг тиріглерінің хайхастығ кӱзі полча. Хобырахтаңар чоохтаза, аны «тын, тан, кии, чил, кӧг» тіп адирға кирек. Тимге сыхса, «тыннығ» кӧг тириине айлан парча. Чоох пар нооза - кӧг тирии имнепче, хуйахты пиктепче, кізі кӧңнін кӧдірче...
Аймах чоннарның кӧг тиріглері чайалғаннаңар аймах кип-чоохтар пар. Пурунғы гректернің кип-чоохтарының пірсінде чир ӱстӱнде флейта хайди пол килгеннеңер чоохталча: «Чабал хан чуртаптыр. Аннаң прайзы хорыххан. Прайзына хорғыстығ хан чалғыс оолғына ла хынған. Че оолғы аңнирға хынҷаң. Аңниры оолғының чуртазына хорғыс ағылчатханын піле, хан палазына аңнирға чаратпаҷаң. Че пірсінде оолғы, чалҷылары чох аңнап парыбызып, айланминдыр. Чобалчатхан хан нымысчыларын оолғының сӧӧгін таап килерге ысхан. Че иң пурун чобағлығ искірігні читірген кізінің тамағынзар хайнатхан хорғамҷы урарға чахаан. Прайзы, аны піле, хайди поларға даа пілбинібіскен.
Нымысчыларға хыйға мал хадарчызы тоғас партыр. Ол, кӧг тириин тимнебізіп, ханның алнында хомзыныстығ кӧг толдырған. Мындағ оңдайнаң ханға чобағлығ киректеңер пілдістіг полған. Ол кӧг тириинің ӱтінзер хорғамҷыны урдырған».
Пурунғы кип-чоохтар хоостыра пӱӱнгі кӱнге кӧп чапсых нимелер читкен. Кӧзідімге, кӧгнең кізіні узудыбызарға, Ӧӧркі чайааннарзар айланарға, чаалазыға хығырарға, хыныстаңар искірерге чарир.
Хакас чонның ӱбӱрҷең кӧг тиріглері 35-40 муң чыл мының алнындох полтыр. Шира аймаандағы Кічіг Сый аалның хыринда тойдаң иділген ӱбӱрҷең тиріг табылған. Учёнайлар ол тиріг 35 муң чыл мының алнында тимнелгенін ілезіне сығарғаннар. Гематит минералдаң тимнелген 34 муң чыл изере чир алтында чатхан кӧг тирии табылтырох. Европада турна азағы сӧӧгінең иділген ӱбӱрҷең кӧг тириин тапханнар, ағаа 32 муң чыл полған.
Хобырах паза шоор - тӧӧй арах кӧг тиріглері. Ноға чон аразында хобырах тіп адал парған, нимедең ол тимнелче? Пістің чонда істі хоол ӧзімнерні прайзын даа хобырах адапчалар. Хобырах кізі дее тіпчелер. Андағ кізінең чоох алызарға ниик, ол істінде хара сағыстар ал чӧрбинче.
Мин ноға-да палтырған паза хобырах пір ниме полча тіп сағын чӧрчеткем. Хобырах орыстинаң «дудник лесной, борщевик» адалча. Палтырған, тізең, «дягиль лесной» адалчаттыр. Пістің чирібісте киик, аба паза суғ палтырғаны ӧзімнер ӧсче. Кічіг туста олғаннар, нымырт пыс парза, хоол ӧзімні ағас аразында таап, хобырах идіп, атысчаңнар. Андада ӱттіг от хобырах ла полча тіп сағынҷаңмыс.
Мының алнында салаа-пӱрлері чох хобырах ӧзімнең кӧг тириин тимнеҷеңнер. Кӧг тиріглерін тимнепчеткен устар амды аны пластмассадаң итчелер.
- Палтырған, хобырах ӧзімнерні хурудып таа алза, ӧзім - ол сынаачы паза порт ниме, - чоохтаан Пётр Яковлевич. - Ағаа хоза, оттаң тӧӧй ікі кӧг тириин тимнеп аларға сидік. Ағастаң хобырах ит кӧрчебіс. Ағас тирігнең ідӧк ӱр тус тузалан полбас. Садығ туразынаң хармах садызып, сабынаң ит кӧргебізӧк. Тимірдең, алюминийдең иткебізӧк. Че иң килістіре пластмасса чарап парған. Пластмассадаң иділген хобырах пик поладыр паза аннаң ӱр тус тузаланарға чарир.
Пӱӱнгі кӱнде Пётр Топоев сӧӧктең хобырахтар тимнирге пастабысхан. Таныс орыс оол ағаа киик азааның тӧрт сӧӧгін ағыл килтір. Сӧӧктең хобырах ит поларзың ма тіп айлантыр ус ирензер.
- Сӧӧк - ол ӱр тус хайраллалчатхан, пик ниме, - чоохтаан Пётр Яковлевич. - Пістің чирібістің кӱргеннерінде сӧӧктең иділген хобырах табылғанох. Хакас чон хаҷан-пуруннаң, мал тудып, аңнап чуртаан нооза. Сӧӧктең аймах тиріглер тимнирге нӧӧс сағыстары читпеен? Киик азаа сӧӧктерінең хобырах ит кӧргем, кирек килісче. Амды хой сӧӧктерінең узанарға сағыс пар.
Кӧг тиріглерін тыннығ нимедең тимнирге килістіре, оларда «тын» пар полча. Ағас, ӧзім, сӧӧк тіріге саналчалар. Тас, минерал, пластмасса - тіріг нимес нимелер. Кӧг тиріглерінең ойнапчатхан кізее туза ла ползын тіп, сағыснаң оларны тимнепче ус кізі.
Хобырахтаң пасха туйух шоор, азых шоор, сыылас пар. Хобырахты шоор алай чоор тіп алтай чоны адапча. Учёнай, музыкант Александр Кенель хобырахты шоор тіп пічікке кирген. Мооллар пу ӱбӱрҷең тирігні лимбэ адапчалар.
Кӧг тиріглері сығарчатхан ӱн-табызы хоостыра даа адал парчалар. Кӧзідімге, сыылап, кӧгні сығарчатхан тирігні сыылас тіп адап салғаннар. Пу сӧс хоостыра мындағ хормачыланыс парох: «Пістің кізі Башкирияда полтыр. Ирен, башкирзер айланып, тіптір: «Пістің мындағ кӧг тирии парох, сыылас адалча». «У нас сыыласом коров кормят», - нандыртыр башкир оол.
Шоор кӧг тирии пасха оңдайнаң ӱн сығарча. Аннаңар мындағ кип-чоох пар: «Чир ӱстӱнде, чарых кӱн алтында чурттығ чон пірсінде чир алтынаң хайдағ-да сіліг кӧг истіп салтыр. Чирні хас сыхтырлар, хайдағ-да пасха чирзер читтірлер. Анда ідӧк кӱн чарыпча, чон чуртапча. Кӧрзелер, отта одырып алып, пір кізі кӧг сығарчатхан тирігнең ойнап парча. Чир ӱстӱнзер айланып, ус кізі кӧрген-искен тирігні ит сыххан. Аны шоор тіп адап салғаннар».
Кип-чоохтар хоостыра, аймах чонның кӧг тиріглері хайхастығ оңдайнаң кізее пи-рілген. Ӧӧркі чайааннардаң, сын чирдең, тағ чонынаң, тӱстердең пиріліп, тиріглер тӧ-рееннер тіп санапчалар устар. Пурунғыдаң кізі аны позы сағын таппаан, че хайдаң-да «алған». Хомысты даа алза, аны чонға тағ хызы «сыйлап пирген» тіп киртініс пар. Европадағылар мындағ нимелерні эльф-тер, гномнар, хуттар пиргеніне киртінчелер.
Кӧг тиріглері паза пасха даа нимелер кізее олаңай ла пирілбинче нооза. Чахсы, чарых сағыс-киректер чуртасты чазир ӱчӱн олар пирілчелер нимес пе.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде