ЧИИТТЕРГЕ ӰГРЕДЕ ЧООХТИРЫ - ЧОНЫБЫС КИБІРІ
18.10.2017
Хабарлар
ПУРУНҒЫ ТӰРК ПІЧИИНІҢ КӰННЕРІ ПІСТІҢ ХАКАСИЯДА ХАҶАННАҢ КӰСКӰЗІН СЕНТЯБРЬ-ОКТЯБРЬДА ИРТІРІЛЧЕЛЕР. КИБІР ХООСТЫРА ПУ ӰЛӰКӰННІ АЛТАЙ АЙМАА ПАСТИДЫР. ПӰӰЛ ІДӦК 12 СЕНТЯБРЬДА ХУБАЧАР ААЛДА ТӰРК ПІЧИИНІҢ ПАЗА КУЛЬТУРАЗЫНЫҢ КӰННЕРІН КИБІРЛИ АЗАРЫНДА КӦП КІЗІ АРАЛАСХАН.
МЫНДА, АЛТАЙ АЙМААНДА, ПУ ХАЛЫХ-ЧАРЫДЫҒЛЫҒ ТОҒЫСТЫ ӦТКІН АПАРЧАТХАН ИЯ БОРИСОВНА ЧАНКОВАНЫ АЛЫНҶА ТАНЫХТИРҒА КИРЕК ТІП САНАПЧАМ. ОЛ ПІСТІҢ РЕСПУБЛИКАДАҒЫ УЧЕНАЙЛАРНЫ, ПИСАТЕЛЬЛЕРНІ, АРТИСТТЕРНІ, ӰГРЕТЧІЛЕРНІ, КУЛЬТУРА ТОҒЫНҶЫЛАРЫН АЗАХХА КӦДІРЕРГЕ СЫДАНЧА, ПІР АЙҒА АЛЫЛҒАН ПӦГІННЕРНІ ХАЙДИ ДАА ТОЛДЫРАРҒА, ЧУРТАСХА КИРЕРГЕ ХАРАСЧА. ПІРДЕҢ, АНЫҢ ХАЙИИНАҢ ОРЫС ТІЛЛІГ ЧОН ЧУРТАПЧАТХАН ААЛЛАР ХЫЙА ТУРБИНЧАЛАР. МЫНДА АЙМАХТЫҢ УСТАҒ-ПАСТААН ПОЛЫЗЫҒА ХЫҒЫРЧА, ААЛ ЧӦПТЕРІ ПАСТАРЫНАҢ ЧООХТАЗЫБЫЗАРҒА СУРЫНЧА
Пістің чирде чуртапчатхан хайдағ даа тілліг паза киртіністіг кізі Хакасияның тархынын, пурунғыдаң хайраллал халған пай культурабыстаңар, хайа-тастарда пазылған пічіктердеңер, тиксі сабланчатхан чир-суғҷыларыбыстаңар пілерге кирек, - сала даа ікінҷілебинче ӧткін хылыхтығ Ия Борисовна.
Тиксі республиканы санға алза, Тӱрк пічиинің кӱннері ідӧк алғым таныхталча тиирге чарир. Ол ӱлӱкӱнге чарыдылған аймах-пасха мероприятиелер, тоғазығлар, «тегілек столлар», иирлер, чорыхтар иртірілчелер. Ортымах школаларда, пӧзік ӱгредігліг заведениелерде ӱгренчеткеннер істезігліг тоғыстарнаң айғасчалар, кӧп наа паза тузалығ нимелер піліп алчалар, оларның салтарларынаң чыылығларда ӱлесчелер. Андағ туста муңарлап чыллар мының алнында хайа-тастарда пазылған таңнастығ пічіктердеңер, тилекейдегі саблығ ученай-тюркологтар 200-че чыл оларны хығыр полбааннаңар чапсых искіріглер поладыр.
Пу наада, тізең, Алтай аймаандағы Хызыл чазы аалда Тӱрк пічиинің кӱннері пӱӱл пайрамни чабылғаны таныхталды. Анда кӧп кізі араласхан, ӱлӱкӱн хайди ирткеннеңер постарының сағыстарынаң ӱлескеннер, паалағ пиргеннер, килчеткен чылға наа пӧгіннер турғысханнар. Оларның иң ӧӧні - іҷе сӱдінең пирілген пай тілібісті чідірбеске, аны хайраллирға, мыннаң мындар уламох тилідерге, пір чӧптіг поларға.
Хызыл чазы аалдағы Культура туразында нинҷе кӧп кізі чоох тутхан, анҷа аймах сағыс паза тузалығ чӧп истерге киліскен. Анзы уғаа чахсы тіп паалирға чарир. Пурунғы тӱрк пічиинің кӱннері Алтай аймаана хайдағ туза ағылчатханын саннар пастыра кӧзіт турғаннар. Іди Аршаннар, Сартых паза Хызыл чазы ааллардағы школаларда халғанҷы туста хакас тілі уроктарына чӧрчеткеннернің саны 1-1,5 процентке хозылғаны таныхталча. Андағох кӧзідімнер олған садтарында. Хакас тілін ӱгренерге сағынчатхан палалар аразында пасха даа тілліг олғаннар табылчалар. Кӧп тее полбаза, алызығлар чахсы саринзар парчатханын кӧзітче.
Пӱӱл Тӱрк пічиинің кӱннерін ноға Хызыл чазы аалда чабарға чарадығ алғанына ікінҷі сылтағ табылғанох. Пістің ӧбекелерібістің уғаа чахсы, тузалығ кибір-чозахтар полғаннар. Оларның пірсі чииттерге алай наа тоғыс пастапчатхан кізее хайдағ-да полызығ пирері. Мында анзына килістіре сылтағ табылған - Хызыл чазы аал чӧбінің пазы чир-суғҷыбыс Олег Егорович Султреков полыбысты. Устағ-пастағ тоғызына пастағызын на табылды. Пӱӱл кӱскӱзін ирткен табығларда аның чиңізі ізестіг полған - чуртағҷыларның 73,6 % ӱнін ағаа пирген.
Хызыл чазы аалзар чыылысхан улуссар айланып, Тӱрк пічиинің кӱннері тӱзімніг тоозылчатханын таныхтаан, 2018 чылда уламох пӧзік чидіглерге чидерге алғаан Алтай аймаа пазының орынҷызы Н.В.Доброва. Анаң Наталья Васильевна орындағы устағҷы Олег Султрековты табығлар тузында ізестіг чиңіс тутханынаң пазох алғыстаан, мыннаң мындар чахсы пілізіп тоғынардаңар ізенізін читірген. Аалҷыларны Алтай аймаанзар удаа кил турарға, чоннаң тоғазығлар иртірерге хығырған. Піди сизініп-піліп одырчатса, Наталья Васильевна Алтай аймаа пазы Татьяна Раменскаяның сағыс-чӧптерін піске читірчеткен осхас.
Оңарылыстығ, ӱлӱкӱнге чыылысхан чонның пірдеезі Хызыл чазы аал чӧбінің пазына наа ла табылған Олег Султрековты кӧнізінең ӱгреде чоохтанмаан. Че прайзының даа пір тӧӧй сағыс полған: сизіктіг полза, сизінгей, сизінмин халза, ідӧк ле тоғынғай. Мында чахсы кӧзідім полған тиирге чарир Хакасияның Улуғлар чӧбінің кнес орынҷызы Григорий Ильич Майнагашевтің чооғы. Улуғ частығ кізі, Тӱрк пічиинің кӱннері тӧреен тілібісті, культурабысты, кибір-чозахтарыбысты хайраллап халарына, оларны тилідеріне хайди хабасчатханын чахсы саринаң таныхтап-махтап, пӱӱнгі кӱнде тиксі хазнабыста чуртапчатхан аймах тілліг паза киртіністіг чонны піріктірер, ынағластырар сурығны кӧдірген. Ағаа ол тиктең не теелбеен. Амғы туста Россия президенті дее, Хакасия пазы даа ол сурығны сыбыра хайығда тутчалар. Олар чоннар аразындағы хайызығларны хайди даа амыр, килістіре оңдайнаң пӧгібіс турарға харасчатханнарын искірген.
Анзын наа табылған устағҷы даа чахсы оңарған полар. Чӧпче хоныхтығ, улуғ нимес Хызыл чазы аалда 17 аймах тілліг чон чуртапча. Совет ӱлгӱзі тузында орындағы совхоз тиксі махтаға сыхчаң, сыбыра парыстығ тоғынчатханнар санында адалҷаң. Аның директоры полған Алексей Андреевич Подкопаев полған на тоғынҷынаң аның тӧреен тілінең чоохтазарға харасчаң тіҷеңнер. Анзы орта ба, саба ба, пілбинчем, че хакастарнаң сыбыра пос тілінең чоохтасчатханын кӧп хати истерге киліскен.
Пурунғы тӱрк пічиинің кӱннері Хызыл чазы аалда иртчеткенде, орындағы школаның ӱгренҷілері постарын хайди тудынчатханнарына хайығ айландырғам. Чоох тутчатхан кізі, позының сӧстеріне киртіндіріп алар ӱчӱн, экрандағы кӧзідіглернең тузаланҷаң. Андағ оңдайнаң пістің алныбыста тӧреен чирібістің танығлығ орыннары иртіп одырчатханнар. Олғаннар оларны хынып кӧрчеткеннер, хайдағ чылда анда поларға киліскенін, нимее тың чапсааннарын сағысха кирерге харазып, талаза халчатханнар.
Чыылысхан чонның алнынзар сыххан кізілер аймах-пасха искіріг-чоохтарнаң прайзының кӧңнін кӧдір турғаннар. ХакНИИЯЛИ-ның тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады Юлия Чаптыкова пурунғыдаң хайраллал халған хайхастығ алыптығ нымахтарны хайди істесчеткеннерінең таныстырған паза чииттер фольклорнаң хайди айғасчатханнарын искірген. Іди «Ине тілі» халыхтар чӧрімі теестегі марығны «Айдолай» алыптығ нымахтың иң хынығ, чапсых орыннарын тыыда хығырып, ноға ол чардыхты таллап алғанын чарыда чоохтап пиреріне чарытхан. Оларны истерге чапсых таа пілдірген.
Олох сурыға теелген чооғында Россияның Писательлер пірігізінің Хакасиядағы пӧлиинің кнезі Альбина Курбижекова. Саблығ хайҷылар тӧлі полчатхан Кӧрбе хызы алыптығ нымахтарның пай тіліне хайығ айландырған паза писательлер фольклорнаң хайди піліп тузаланчатханнарын таныхтаан. Анаң ол чыылысхан чонға хызылларның тахпахтарын кӧглеп пирген.
«Хабар» газетаның тоғынҷызы Сергей Майнагашев чайаачы устар, кӧзідімге алза, редакцияда ӱр чыллар тоғынған Моисей Баинов, хакас тілінің ис-пайын хайди орта тузаланҷаң полғанын позының істезігліг тоғыстары пастыра кӧзіткен. Анаң саблығ кибелісчінің сӧстеріне пазылған кееркестіг кӧгні, хомыснаң ойнап, толдырған. Аның соонда газета тӧреен тілібісті хайраллап халарында хайдағ улуғ тоғыс апарчатханнаңар чарыда чоохтап пирген.
Хаҷан пістің республикада Тӱрк пічиинің кӱннерін таныхтир чарадығ Хакасия правительствозы синінде алылғанда, чӱреебіске ӧрініс паза поғдархас толған: хазнабыста ла нимес, тиксі тилекейде пастағҷы полыбыстыбыс. Че Ия Борисовна Чанкова Хызыл чазы аалзар чыылысхан чонға мындағ искіріг иткен: 2016 чылда Казахстанда Тӱрк пічиинің кӱннерін таныхтирдаңар чарадығ алылтыр. Анзына ӧрінерге ле кирек. Амды ікі орында мындағ ӱлӱкӱн иртіріл турар, істезігліг тоғыстар кӧптелер, тӱрк тіллерін хайраллап халарына уламох улуғ хайығ айландырылар.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде