МУНИЦИПАЛИТЕТТЕР ТОҒЫЗЫ КОМИССИЯНЫҢ ХАЙИИНДА
13.12.2017
Хабарлар
Хакасия правительство туразында хакас тілін, культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғысчы группаның чыылии ирткен. Аннаң Хакасия пазы орынҷызының тоғызын толдырчатхан, тоғысчы группаның кнезі Владимир Крафт устаан. Тоғазыға тоғысчы ӧменің араласчылары чыылысханнар. Олар - аймах-пасха министерстволар паза организациялар устағ-пастаа. Чыылығда ӧӧнінде Харатаста хакас тілін паза культуразын хайди тилітчеткенін, пос тілінең хайдағ учебниктер, хоос литературалар сығарылчатханын паза даа пасха ведомстволар тіл суриина хайди хайчатханын ӱзӱргеннер.
ХАКАС ТІЛІ - ХАРАТАСТА
Пастағызын социальнай сурығларҷа Харатас город пазының орынҷызы Андрей Ващенко чоох тутхан. Ол тоғысчы ӧме араласчыларына Харатаста хакас тілін паза культуразын хайраллирына паза сабландырарына ниме иділчеткенін искірген. Аның таниинаң, городтың олған садтарында тиксі 60 на хакас пала саналчатса даа, прай олған садтарының ӱгредіг программаларына хакас культуразына чарыдылған пӧлік кір парған. Полған на олған садында хакас тіліне, кибірлеріне чарыдылған пулуңастар пар, хайда хакас нымахтарын, ибіҷеен паза кип-азаан кӧріп аларға чарир. «Уйа» олған садында палаларға «Хакастап чоохтан» кружок тоғынчаттыр. Анда олғаннар ойыннар, экскурсиялар пастыра хакас тіліне ӱгренчелер. Ол «Хакас тілі чонның пурунғыдаң килген ис-пайы» проект хоостыра тоғынча. Проект чуртасха киріліп пастааннаң Харатастағы олғаннар хакас тілінҷе город паза республика марығларында аралазып пастааннар тіп искірген город пазының орынҷызы.
Ідӧк ол школаларда чахсы кӧзідіглер парын таныхтаан. Іди пӱӱл 1 сентябрьдаң прай ӱгренҷілерге, ол санда хакас палаларға, хакас тілінең ӱгренер оңдайлар пирілтір. Кӧні чоохтаза, мині мындағ искіріг сала таңнатхан. Ирткен чылларда олғаннарның андағ оңдайы чох полған ма? Іди хакас тілін факультатив оңдайынаң 576 ӱгренҷі ӱгреніп пастаан. Оларның 69 - хакас пала. Андрей Ващенко ідӧк поғдархаснаң таныхтаан, городта кӧӧлҷе пос тілін паза культуразын ӱгренчеткен хакас палалар саны ӧсче. Іди 2015 чылда 0 % полған полза, 2016 чылда - 11 %, пӱӱл - 55,2 %. Че тоғысчы группаның кнезі Владимир Крафтты мындағ саннар чӧпсіндірбеенге тӧӧй.
- Ноға 55 %-те турыбысхазар? - сурығ турғысхан ол.
- Мин сағынчам, піске ол даа саннар чахсы кӧзідіг, - аннаң чараспинчатхан искірігҷі.
- Харатаста хакастар кӧп нимес, аннаңар тоғыс таа чахсы парарға кирек, - хатығ чоохтанған Владимир Александрович.
Ідӧк Ващенко городтың ӱгредіг учреждениелері аттары хакас паза орыс тілінең таныхтал парғанын искірген. Ол сурығ хоостыра ХакНИИЯЛИ-ның устағҷызы Валентина Тугужекова организациялар, тілбестеглер хоостыра оларзар айланмин, учреждениелер аттарын саба тілбестеп салчатханнарына хомзынған.
Харатас пазының орынҷызын искенде, анда хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе халғанҷы чылларда ла тоғыс ӧткін апарыл сыхханға тӧӧй. Андрей Ващенко город-та хакас культуразы хоостыра кӧп аймах мероприятиелер иртчеткенін таныхтаан полза даа, минің хайдағ-да ікінҷілес халғанох. Итсе-де, «Москва табырах пӱдірілбеен» тидірлер. Хыймыраныс пасталғанда, чахсы салтарлар поларына ізеніс парох. «Алтынай» хакас ипчілер лигазының устағҷызы Татьяна Майнагашева, ирткен чылларнаң тиңнестірзе, кӧп ниме иділ парғанын таныхтаан. Владимир Крафт чоохтазығ тузында, харатастағыларның тоғыстарының читпес сариларын ілезіне сығарған даа полза, чахсы хаалағлар парынаң чарасхан.
КНИГА - ЧОН ПІЛІЗІ
Хакас тілі паза литература учебниктерінеңер толдыразынаң чоохтап пирген Хакасияның ӱгредіг паза наука министрінің орынҷызы Юрий Сагалаков. Хайди ол таныхтаан, пу ӱгредіг чылында школаларда хакас тілін 10698 кізі ӱгренче, оларның 6555-зі хакас тілін предмет чіли ӱгренче. Оларға прайзына учебниктер тикке пирілче.
Учебниктернің федеральнай санына 19 хакас учебник кір парған: «Хакас тілі» (1 - 9 кл.), «Хакас тілі», «Хакас литературазы» (5 - 9 кл), Букварь (1 кл.), Хығырҷаң кинде (1 - 4 кл.).
- 10-11 класстардағыларға сигіс учебник тимнел парған. Олар пастағызын на ӧӧн паза тирең ӱгреніске кӧстелгеннер. Ідӧк оларны электроннай оңдайнаң кӧрерге чарир, - искірген Юрий Гаврилович. - Наа учебниктер, прай сыныхтағларны иртіп, чахсы ӱндезіг алғаннар.
Я, хакас тілін пілчеткен ӱгренҷілерге учебниктер сыхчалар, че ноға хакас тілін уйан пілчеткеннерге алай пілбинчеткеннерге учебниктер чоғыл? Пу сурығ Хакас хазна университедінің гуманитарнай істезіглер паза Сойан-Алтай тюркология институдының директоры Тамара Боргоякованы сағыссыратхан.
Ідӧк хакас тілінең ӱгредігліг пособиелер сығарылчалар. Таныхтирға кирек, олар Хакас книга издательствозында ла сығарылған ползалар, ӱгредіг киреенде тузаланыларлар. Россияның ӱгредіг паза наука министерствозының приказынаң Хакас книга издательствозы ӱгредіг пособиелерін сығарарға чарадылчатхан организацияларның санына кір парған. Іди школа алнындағы ӱгредіг организацияларына «Хакас тілінің азбуказы» проект тимнел партыр. Ӧңніг, хоостығ пособие воспитательлерге ле нимес, ідӧк іҷе-пабаларға палаларын хакас тіліне ӱгредіп пастирында туза полар. Ідӧк кічіг палалығ сӧбіренің хайиин тартарлар «Ууҷаның ырлары», «Аңнар паза ибдегі маллар», «Иркеҷектің кип-азаа» ӱгредіг пособиелері.
Юрий Сагалаковтың чооғынаң, тоғысчы тетрадьтар паза сырлаҷаң книгаҷахтар кічіг палаларның тилізіне ідӧк чахсы теелчелер, че, хомзынысха, олар ӱгредіг киреене хайди даа киректелчеткен нимелер санына кірбинчелер. Аннаңар оларны пасха фирмаларнаң чӧптезіп сығарарға килісче.
Хоос литературазы хоостыра улуғ тоғыс апарчалар Литераторлар туразының паза Хакасияның писательлер пірігізінің чайаачылары. Олар чыл сай хакас тілінең книгалар сығарчалар, ол санда олғаннарға чарыдылған кибелістер паза сырлаҷаң книгаҷахтар. Аннаңар чыылығ араласчыларына культура министрінің орынҷызы Лариса Киштеева чоохтаан. Че писательлер пірігізіндегілернің тоғыстарын организацияларға тарадар паза сыйлир оңдайлары чоғыл. Оларның книгалары ӧӧнінде садыға сығарылчалар. Андада Владимир Крафт муниципалитеттернең, школа библиотекаларынаң ӧткін тоғынарға чӧп пирген.
ЧОЛ ПАЗА ПӰДІРІГ
Хакас тілін паза культуразын хайраллирына паза тилідеріне республикада улуғ хайығ айландырылча. Ол тоғыс полған на министерствода апарылча тиирге чарир, че хайда-да улуғ хаалағлар иділчетсе, пасхазында істер ле кӧрінче.
Республиканың транспорт паза чол хонии министрінің орынҷызы Иван Белоустың искіриинең, автовокзалларда паза аэропортта хакас тілін сабландырарынҷа тоғыс парча. Анда хакас тілінең искіріглер, баннерлер, видео кӧзідии пар. Че тимір чолда ол сурығ ам даа пӧгілбинчеттір. Россияның тимір чолының позының тоғынҷаң регламенті пар, аны хоостыра хакас тілінең тузаланары анда кӧрілбинче тіп сылтанчалар андағылар. «Че піс ол саринҷа тоғыс апарчабыс», - ізендірген Иван Белоус.
Ідӧк чолларда искірігліг танығлар алыстырылып пастааны таныхталған. Че пір улуғ искіріг 6800 салковайға тур парчаттыр, тиксі алза, ол уғаа аарлыға сых парча. Аннаңар ол тоғыс кӧӧлҷе иділче. Че пір танығ іди аарлыға сых парчатханына Владимир Крафт киртінминчеткен. «Киртінминчем!» - нинҷе-нинҷе хати искірген ол. Мында чоох парча улуғ искірігліг танығлардаңар тіп пазох ла ахтанған транспорт паза чол хонии министрінің орынҷызы.
Аның чооғынаң, кӧп чӧп кірген. Оларның пірсі - автовокзалда алай транспортта хакас хайын алай пістің ырҷыларның кӧӧн ӱр нимеске дее ойнадары.
Хакас орнаменттерінең чазалған республика аэропорты хакас культуразын, кӧзідіп, сабландырчатханын транспорт паза чол хонии министерствозы тоғынҷызынаң пасха, ідӧк пӱдіріг паза чурт хонии министерствозының советнигі Виталий Никифоров таныхтаан. Ідӧк ол музей-культура кінінеңер чоохтаан. Паза мыннаң кӧзідімнер тоозыл таа парғанға тӧӧй.
Ниме мында хозар, пу даа кізее кӧрінче, Ағбанда туралар хакас культуразынаң пір дее палғалыспинчалар. Ол хазнаның 100 пасха олаңай городы осхас. Тоғысчы ӧме араласчылары Татарстан, Якутия, Тува городтарны кӧзідімге алғаннар. Анда, тізең, национальнай регион городы іле кӧрінче.
- Тура пӱдіриинде піс муниципалитеттерге чӧп ле пир полчабыс, че хайди толдырарын олар постары кӧрчелер, - сизіндіріглерге нандырған Виталий Никифоров.
Минің кӧрізімнең, республиканың пӱдіріг киреенде хакас культуразы, кибірі иң уйан кӧзіділче. Пу сурығ хас-хаҷаннаң кӧдірілче, че пір орыннаң тибіребинче. Чоох чоғыл, наа музей туразы, аэропорт уғаа иптіг иділ парғаннар, че олаңай тураларны даа хакас культуразына тӧстеніп пӱдірерге чарир нооза. Нинҷе наа олған сады пӱдірілче, піреезінде дее хакас орнаменті алай пасха даа танығлар полған полза, чахсы поларҷых.
Амды хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа тоғысчы ӧме араласчылары 2018 чылда тоғазарлар. Килер чыылығны февральда иртірерге пӧгін салғаннар. Анда тіл паза культура сурии улам на чахсы салтарлар кӧзідеріне ізеніс пар. Ол сурыға мындағ улуғ хайығ салылчатханда, тиліс полар, неке, че читпес сари хаҷан даа сығызар. Иділбинчеткен нименің не читпес сарилары чоғыл.
Автор :
Екатерина ИНДЫГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде