ХАКАС ТІЛІН ПІЛЧЕТКЕН КІЗІ - ОЛ ПАЙ КІЗІ
30.01.2018
Хабарлар
ПОС ТІЛІ ОЛИМПИАДАЗЫ
Пу чыл республикада Ӱгредіг чылы тіп чарлалды, аның пастағы мероприятиелерінің пірсі - хакас тілі паза литература олимпиадазы. Пӱӱл ол хакас учёнай М.И.Боргояковтың адына чарыдылған. Ирткен неделяда Хакасиядағы школаларның 45 ӱгренҷізі пос тілінҷе олимпиадада пілістерін сыныхтаан. 9 - 11 класстардағы олғаннарға ӱс час аразына аймах тоғыстарны толдырарға киліскен. Тоғыстар, тізең, олаңай ла нимес полғаннар.
Филология паза культуралар аразындағы палғалыс институдының хакас кафедразының устағҷызы Инга Кызласова ол тоғыстарны тимнирінде араласхан. Аның таниинаң, олар аймах кӧрімніг тоғыстар пирерге кӱстенчелер. Олимпиаданың халғанҷы чардығына иң артыхтары килчелер, аннаңар сидік тоғыстар пирілче. Іди пӱӱл текстнең тоғынарына улуғ хайығ айландырылтыр: иртірілген букваларны, танығларны орта турғызары, ӧӧн сағызын чарыдары, план тимнирі. Ідӧк грамматика тоғыстарын толдырары, лексика паза синтаксис хоостыра ӱзӱрері. Мындох олғаннарның чайаачы оңдайы сыныхталған. Ол - эссе пазары, позының сағызын чарыдары, чоох, нымах сағынып алары. Чайаачы тоғыснаң араласчы кӧп балл тоғынып алар оңдайлығ. Чылнаң ол тоғыстар алызып одырчалар.
Таныхтирға кирек, пӱӱл пастағызын на тілні уйан пілчеткеннерге алынҷа марығ полған. Аны Ағбандағы хакас тілі ӱгретчілері хаҷанох сахтааннар. Ол тілні чахсы пілбинчеткен олғаннарның паза оларның ӱгретчілерінің тоғыс салтарларын кӧзітче нооза. Ағаа хоза, марығ пастыра хакас тілін ӱгренерге пастапчатханнарның ӱгренер кӧңнілері кӧдірілче.
Араласчыларның тоғыстарын жюри паалаан, оларның санында Хакас хазна университедінің ӱгретчілері полғаннар. Оларның салтарлары тӱрчедең искірілер. Пу олимпиада араласчыларына оң полар. Олар, ХГУ-зар хакас кафедразынзар ӱгренерге кірчетселер, ЕГЭ салтарына хоза баллар аларлар. Іди чиңісчілерге 5 балл хозылза, араласчыларға - 2 балл. Таныхтирға кирек, марығ тузында ікі дее балл кӧп ниме алыстырыбысча. Пістің чииттерге ол чахсы чӧлег полар тіп таныхтапча Инга Кызласова. Олимпиада араласчылары, тізең, хакас кафедразынзар чылдаң ӱгренерге кірчелер.
Піди кӧргенде, пірее школалар хакас тілінҷе олимпиадаларда тӧреміл араласчалар паза уғаа чахсы салтарлар кӧзітчелер. Оларның санында Пии аймаандағы Хызыл хара суғдағы школа паза Асхыс аймаандағы Калининдегі ортымах школа. Пӱӱл Хызыл хара суғдағы ортымах школаның хакас тілі паза литература ӱгретчізі Ольга Сагалакова олимпиадаа ӱс ӱгренҷі ағылған. Прайзы олар Пии аймаанда пастағы ӱс орынны холға киргеннер. Ольга Петровна ӱгренҷілерінің пілістерін чахсы паалапча, кӱстіг ӱгренчелер тіп таныхтапча. Че олох туста республикада олардаң даа артых ӱгренчеткеннер парын санға алча. Таныхтирға кирек, Хызыл хара суғдағы ӱгренҷілер пу предметче республика олимпиадазында тӧрт чыл изере пастағы орыннарға турысчалар.
Калининдегі школаның хакас тілі паза литература ӱгретчізі Рустам Канзычаковтың ӱгренҷілері ідӧк чылдаң пос тілінҷе олимпиадаларда паза тілге теелчеткен марығларда араласчалар. Ідӧк чыл сай сыйыхтығ орыннарға турысчалар. Рустам Юрьевич пӱӱл олимпиада учёнай М.И.Боргояковтың адынаң адалғанына чӧпсінче. Аның чооғынаң, мындағ оңдайнаң олимпиада сині кӧдіріл парған паза Михаил Ивановичті олғаннар ундубастар.
ПАЙРАМНЫІҒ ИИР
Олох . кӱн Хакас хазна университедінде Ӱгредіг чылына паза М.И.Боргояковтың адынаң хакас тілі паза литература олимпиадазына чарыдылған пайрамнығ иир ирткен. Кем не анда полбаан: республиканың устағ-пастаа, ӱгретчілер, олимпиада араласчылары. Че иң пастап сӧс пирілген Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашевке:
- Чалахай иирнең, аарлығ арғыстар. Мағаа оң полған, мин М.И.Боргояковнаң таныс полғам, анзына ӧрінчем. Піс пір школаны тоосхабыс. Ол 10 класс тоосчатхан, мин, тізең, алҷаастабинчатсам, 1-ғы классты. Михаил Иванович - уғаа хайхастығ кізі, ол хакастар аразында филология наукаларының пастағы докторы.
Ідӧк Владимир Николаевич, ӱгренҷілерзер айланып, пос тілін пілчеткенінің тузазын таныхтаан паза олимпиадада араласхан ӱчӱн алғызын читірген. «Хакас тілін пілчеткен кізі - ол пай кізі», - теен ол.
Таныхтирға кирек, Михаил Боргояков хакас тіліне улуғ хозым иткен. Ол тілібістің лексиказы паза грамматиказы хоостыра тоғыстар пасчаң, аның тархынын, диалекттерін, топонимиказын істесчең. Учёнайыбыс СССР-ның тюркологтар комитедінің араласчызы полған. Ідӧк ол пос тілінең учебниктер паза программалар тимнеен. Чоох чоғыл, хакас чонның хыйға, саблығ оолғы амғы чииттерге кӧзідім полча.
Ідӧк пу пайрамнығ иирде учёнайның ипчізі, филология наукаларының кандидады, Хакасияның турыстығ наука тоғынҷызы Валентина Майногашеваа сӧс пирілген.
- Мин уғаа часкалығбын. Мындағ кирек республика тархынында пастағызын на полча, хаҷан региондағы олимпиада улуғ учёнайның адынаң адалча, - чӱрексініп, чооғын пастаан Валентина Евгеньевна. - Минің кӧрізімнең, Хакасияның ӱгредіг министерствозының тоғызы пӧзік кӧдіріл парған. Мындағ ниме хаҷан даа полбаан. Михаил Иванович уғаа хайхастығ кізі полған. Ол пу чирзер сілігні чайирға килген. Ниме ол итпеҷең, прай ниме аның уғаа чахсы килісчең, хакас тілінең уғаа иптіг чоохтасчаң. Тӧреміл наа пілістерге тартылҷаң, аннаңар аның тоғыстары хакас тілінің уғаа кӧп чардыхтарына теелҷең. Мин сағынчам, ол чииттер хакас тілінең айғасчатханына паза аның наука тоғыстары туза полчатханына ӧрінче полар.
Хакасияның ӱгредіг паза наука министрі Лариса Гимазутина, аалҷыларны пу танығлығ кӱннең алғыстап, хакас тілі ӱгретчілерінің тоғызын таныхтаан паза полған на сай хабасчатхан, орта кӧстег пирчеткен халых пірігістеріне алғызын читірген.
ХГУ-ның ректоры Татьяна Краснованың искіриинең, пӱӱл университетте 482 студент хакас тілі, литературазы, тархыны, этнотуризм, чон узы паза пасха даа чоныбысха теелчеткен специальностьтар хоостыра ӱгренче.
Хайди ол таныхтаан, чуртағҷыларыбыс кибірлерін хайраллаза, постарын хакастар чіли тудынза, республикабыс хаҷан даа тилекейге хынығ полар.
- Чуртаста хакас тілін пілгені угаа туза полча, - олғаннарзар айланған Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрі Михаил Побызаков. - Новосибирскте ікінҷі пӧзік угредігні алчатханымда, аймах-пасха чоннарның студенттерінең чоох алысчаңмыс. Хаҷан пос тілін пілчетсең, пасха даа чоннаң тіл алызарга ниик. Пос чирімде табығларда аралазарга киліскен, чоныбыснаң пос тілінең чоохтасчатса, олар кізізер ідӧк чахсы хайчалар. Аннаңар пос тілін угреніңер, піліңер, андада прай ниме чуртаста ипти полар.
Россия президентінің СФО-дағы полномочиеліг кізізінің Хакасиядағы федеральнай инспекторы Николай Сайбараков, чииттерге хакас чонның тархынын хысхаҷахти чоохтап, тілібісті пілерге паза аарлирға хығырған.
Пайрамнығ иирні «Ине тілі» фестиваль паза «Пала тілі» марығ араласчылары кӧзідіглерінең улам на чазааннар. Олар аалҷыларны хакас тілінең матлама чоохтас полчатханынаң ӧріндіргеннер. Мындох тиксі Россияа саблан парған «Иренек Хан» этно-рок ӧмезі кӧрігҷілерге хайхастығ ырларын сыйлаан.
ЧИҢІСЧІЛЕРІ
Пӱӱл хакас тілінҷе паза литературазынҷа олимпиада наа нимелерге пай полды. Іди пастағызын на ирткен чылларның чиңісчілері чеестелгеннер. Прайзы даа олар постарын чуртаста таап алғаннар. Олар хайда ла тоғынминчалар:
Ирина Чебочакова - филология наукаларының кандидады, Хак-НИИЯЛИ-ның наука тоғынҷызы, терминология комиссиязының кнезі (1990 чылның чиңісчізі);
Инга Кызласова - филология наукаларының кандидады, ХГУ-ның хакас филология кафедразының устағҷызы (1991 ч.);
Ирина Идимешева - Асхыстағы лицей-интернаттың хакас тілі паза литература ӱгретчізі, тиксі Россияның пос тілі ӱгретчілері марииның лауреады, хакас тілі учебниктерінің авторы (1993, 1994, 1995 ч.ч.);
Александра Сунчугашева - Хакасияның хазна теле-радиокомпаниязының национальнай кӧзідиинің режиссёры (1997 ч.);
Наталья Субракова - республиканың «Хабар» газетазының ӧӧн редактор орынҷызы (1998, 1999, 2000 ч.ч.);
Кристина Кичеева - ХГУ-ның аспиранты, Хакас книга издательствозының тоғынҷызы (2007, 2008, 2009 ч.ч.);
Екатерина Сулекова - ХГУ-ның тӧртінҷі курзының студенті (2011, 2012, 2013 ч.ч.);
Евдокия Сагалакова - ХГУ-ның пастағы курзының студенті (2015, 2016, 2017 ч.ч.).
Инга Кызласова 1991 чылда, национальнай гимназияда ӱгренчедіп, хакас литературазынҷа олимпиадада араласхан. Аның чооғынаң, ол туста хакас тілін пілчеткен олғаннар саны кӧп полған. Аннаңар чиңіс тударға сидік полҷаң. Толдырҷан тоғыстар пасхалалҷаңох полтыр.
- Ӧӧн тоғыстаң пасха, азынада хайдағ-да тема хоостыра газета тимнеп саларга кирек полҷаң, - сағысха кирче Инга Людовиковна. - Олимпиадаа тимде проекттіг киліп, аны арачылаҷаңмыс. Олох туста сарнаҷаңмыс алай теелбектенҷеңміс, ол, паалалбаза даа, тимненіс кирексіҷең. Прай мероприятие пос кӱзінең иділҷең, аннаңар мағаа най ла сидік пілдірген, че сағыста хаҷанға даа халған.
Кристина Кичеева ӱр ниместе ле хакас тілі паза литература олимпиадаларының тӧреміл араласчызы полған, пӱӱн, тізең, ол аспирантурада ӱгренче, Хакас книга издательствозында корректор полча, республика филармониязында хакас тілінең концерттер апарча. Аның прай чуртас чолы, тоғызы хакас тілінең пик палғалыс парған. Аннаңар ӱгренҷілерге ол хынчатхан предметнең тирең айғазарға чӧп пирче. Кӧңніне кірчеткен тоғыс, тізең, хаҷан даа чахсы чидіглерге ағылча.
Автор :
Екатерина ИНДЫГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде