ХАЙӋЫЛАР ЧОННЫҢ ЧӰРЕЕ-ПААРЫН ХАЙЫЛДЫРҒАННАР
20.11.2018
Хабарлар
Марығ. Хакасияда 16-17 ноябрьда пастағызын на «Хай-мӧрій» чоннар аразындағы хайҷылар марии ирткен. Аймах хазналардаң килген устар, кӧрігҷілериің кӧңнін кӧдіріп, ӧрініс сыйлааннар.
Ағбанзар марығласчатхан улус 15 ноябрьда киліп пастаан. Олох кӱн хайӌылар пресс-конференцияда араласханнар паза ӱлӱс (жребий) тартханнар. Мероприятиенің ӧӧн пӧгінінеңер паза оңдайларынаңар хабарӌыларға «Хай-мӧрій» марығның пастағӌызы, Хакасияның чон артизі Вячеслав Кученов искірген.
Вячеслав Николаевичтің чооғынаң, пӱӱнгі кӱнде хай искусствозы чахсы тиліпче тиирге чарир. Аны Тувада, Тағлығ Алтайда паза хырығ озаринда иртчеткен хайӌылар марығлары киречілепчелер. Ідӧк рок-музыканттар, эстрада ырӌылары хайлирға хынадырлар. Че олох туста кибірліг хай ундудылча. Ол читпесті чох идер, чииттерні пурунғыдаң хайраллалған искусстваа тартар пӧгіннең «Хай-мӧрій» иртірілче.
Марыға Вячеслав Кученов Хыдаттың, Моол чирінің, Башкортостанның, Калмыкияның, Якутияның, Бурятияның, Тағлығ Алтайның, Туваның паза Хакасияның хайӌыларын хығыртыр, 13 кізіні. Пасха марығларнаң тиңнестірзе, анзы асхынах, кӧзідімге, Тувада чыл сай узынаң 90-ӌа кізі тӧреміл сынасча, Тағлығ Алтайда пӱӱл 50 артиинаң ус араласхан.
Че Вячеслав Николаевичтің танығларынаң, полған на араласчы пӧзік устығ хайҷы, марығ хазыр парарына ікінҷілес чоғыл. Ідӧк Тувада марығда пір кізее 3-4 минута ла пирілче, ол син тус аразына хайҷының узын піліп аларға сидік. Аннаңар «Хай-мӧрійде» араласчылар устарын пис номинацияда кӧзідерлер. Пастағы номинацияда оларға «кӱӱледе» оңдайнаң хайлирға киректелер, ікінҷізінде - «харлыға» оңдайнаң, ӱзінҷізінде -«сығыртып». Марығның тӧртінҷі кӧрімі «хай пилтірі» адалча. Ол номинацияда араласчылар, хайның прай кӧрімнерін піріктіріп, сарыннар толдырарлар. Ідӧк полған на хайҷаа марыға алыптығ нымах-тың ӱзігін тимнеп саларға кирек полар.
Пір кӱнінде 11.00 часта «Хай-мӧрій» чоннар аразындағы хайҷылар марии пасталған. Араласчыларны паза кӧрігҷілерні жюринең таныстырғаннар. Аның тоғызынаң Хакасияның чон артизі Вячеслав Кученов устаан. Ідӧк жюри кізілерінің аразында Россияның саблығ артизі Евгений Улугбашев, Туваның чон хоомейҷізі Бады-Доржу Ондар, Алтайнын эл хайҷызы Урмат Ынтаев, Хакасиянын саблығ артизі Леонид Ивандаев паза филология наукаларының кандидады, ХакНИИЯЛИ-ның ӧӧн наука тоғынҷызы Нина Майнагашева полғаннар.
Ӱлӱс хоостыра марығны Тувадағы национальнай оркестрнің артизі Отчутай Отсур асхан. Чиит кізі сіліг хайынаң залдағы чонның чӱрее-паарын хайылдырған. Сах андох пілдістіг пол парған: марыға сынап таа кӱстіг хайҷылар чыылыстылар, жюриге оларның аразында артыхтарның артығын таллирға сидік полар. Анаң сценаа «Кӱн чахайағы» ансамбльның хоос устағҷызы Дмитрий Сафьянов сыххан. Таланттығ чир-суғҷыбыс чон сарынын пӧзік синде толдырған.
Уламох кӧрігҷілерні Моол чирінең килген араласчы Ерденетсогт Баатаржавын хайхатхан. Чайаачы ус, цуурнаң (хобырахха тӧӧй музыка инструменті) ӱбӱріп, хайлаан. Пір саңай ікі кӧгні сығарарға сидік полған полбас па. Итседе, Ерденетсогт Баатаржавын - пӧзік устығ хайҷы. Ол, чоннар аразындағы марығларда аралазып, кӧп хати лауреат атха турысхан. Ағаа Италияның, Бельгияның принцтеріне чарыдылған форумда аралазарға ӱлӱс тӱскен. Артистнең хада чоохтасханда, ол Кидеркі Монголияда тӧреен, национальнозы хоостыра - урянхай. Е.Баатаржавынның таниинаң, урянхайлар туваларның харындас чоны полча. Саблығ ус пір туста Иркутскта чуртаптыр, аннаңар орыс тілінең чоох алызарға оңдайлығ. Ідӧк Монголия чуртағҷызы музыка инструменттерінең чапсытхан. «Харлыға» паза «сығыртып» номинацияларда араласханда, ол чергіннің мӱӱстерінең чазалған кічіг арфанаң ойнаан. Сынында ол кӧг тирии чатхан полтыр.
Марығ араласчыларының аразында хайди даа Калмыкия культуразының саблығ тоғынҷызы Баатр Манджиевті таныхтирға кирек. Пӧзік нимес сыннығ, ачых-чарых кӧңніліг аалҷы - калмык чонның фольклорына тӱгеде пирін салған кізі. Тиктең нимес 2011 чылда ол «Россияның чӱрее» аарластығ сыйыхха турысхан. Марығда Баатр Каруевич, морсымнығ хайлап, иң сіліг калмык ырларын толдырған.
Ідӧк ол «Хай-мӧрійге» Хыдаттаң килген Тӧлӧмжи Баның чооғын тілбестеен. 28 частығ хайҷы Синьцзян провинцияда чуртапча, национальнозы хоостыра - ойрат. Хыдаттағы ойраттар паза калмыктар постарын пір чонға санапчаттырлар, оларның тіллері дее, сарыннары даа тӧӧй полтыр. Тӧлӧмжи Ба он чыл мының алнында хайлирға пастаан. Пӱӱнгі кӱнде пурунғыдаң хайраллалған искусстваа чииттерні ӱгретче. Чайаачы ус прай номинацияларда араласхан, кізілер ағаа матап айа сапханнар.
Башкир чонның оолғы Илгам Байбулдин Саитбаба аал школазында музыка ӱгретчізі полча. Ідӧк чон кӧг тиріглерін чайапча. Ӱні чи хайдағдыр! Илгам Ханнанович, чон сарыннарын толдырып, кӧрігҷілернің чӱреен кӧӧреткен. Пресс-конференция тузында сэ-сэн (іди башкирлер хайҷыларны адапчалар) улуғ алғызын Евгений Улугбашевке читірген. 2006 чылда чир-суғҷыбыс, Башкортостанда мастер-класс иртіріп, аны хайлирға ӱгреттір. Алған пілістер И.Байбулдинге узын таптирға оңдай пирген. Чоохтирға кирек, сэ-сэн марығда позын турыстыра кӧзіткен.
Хайчылар марии алтайлар чох иртпинче. Мында прайзын «Алтай кай» ансамбльның араласчызы Алаш Топчин хайхатхан. Кайчы аймах оңдайнаң хайлирға, мал-хустың табыстарына кӧӧгерге, кӧг тиріглерінең морсымнығ ойнирға маңнанҷаң. «Хай-мӧрій-де» Алаш Топчиннің ӱгренчізі Эркул Чулунов узынаң сынасхан. 19 частығ оол ХГУ-ның музыка колледжінде 4-чі курста ӱгренче. Ол пӱӱл кӱскӱзін, «Курултай» чоннар аразындағы хайчылар мариинда аралазып, I степеньніг лауреат атха турысхан.
Минің кӧңніме Монгун-оол Монгуштың хайы кірген. Чиит оол Тувадағы национальнай оркестрде істенче. Кічігдең сығара сарнирға хынчаң, 12 частығда хайлап пастаан. Хоомейҷі аймах оңдайнаң хайлирға кӱс. Ол пастағы номинациядох кӧрігҷілернің хайиин тартхан. Ідӧк кізілер пӱрӱт чонның оолғы, «Байкал» театрның артизі Мунко Дондоковтың хайын пӧзік паалааннар. Чиит оол «кӱӱледе» паза «алыптығ нымах» номинацияларда ла кӱзін сынаптыр. Че Мунко Дамдинович, сценаа сығып, прай кӧңнін салып хайлаан.
Хакасияның ӱчӱн ӱс артист турысхан. Пастағызы Дмитрий Сафьянов полған. Ідӧк республиканың алнын «Ӱлгер» ансамбльның араласчылары Владимир Доржунаң Вячеслав Асочаков алғаннар. Аршаннар аалынаң сыххан Владимир Доржуның чайаачызынаң пістің чон чахсы таныс. Кӱӱледе хайлап, чир-суғҷыбыс морсымнығ кӧрінген, пасха даа номинацияларда артыхтарның санында полған. Ағаа хоза, таныхтирға кирек, артист кибірли хайлирға кӱстенген. Вячеслав Асочаков саблығ ӧмеде 2016 чылдаң сығара істенче. Хада тоғынчатхан арғыстары артист туртуғар тіп чӱрексінгеннер. Че, хайди тидірлер, ибде стенелер дее полысча. Хакас оолларны истіп, кӧрігҷілернің чӱреенде пос чонының ӱчӱн ӧрініс паза поғдархас тӧреен.
АЛЫПТЫҒ НЫМАХ
«Хай-мӧрій» чоннар аразындағы хайҷылар мариинда халғанҷы номинация «Алыптығ нымах» адалған. Сизінгенде, Вячеслав Кученов ол номинация хайди иртеріне тың чӱрексеен. Марығ пасталар алнында ол алыптығ нымахты хомай толдырчатхан араласчыларны тохтадарбыс тіп таныхтаан. Вячеслав Николаевич тиктең сағыссыраптыр, пу номинацияда прайзы араласхан. Хайҷылар пос чонының илбек ис-пайын кӧрігҷілерге читір пирерге кӱстенгеннер. Мында иң пурун якут хызы Василина Баланованы таныхтирҷыхпын. 13 араласчының аразында ол чалғыс ипчі полған. «Хай-мӧрійге» Василина Васильевна ӧнетін «Кыыс Дэбилийэ» олонхоны ызарға килтір, пасха номинацияда якут абахайы араласпаан. Василина Баланова ӱгредии хоостыра артист, аннаңар ол полған на матырның чооғын, оңдайын чахсы кӧзіткен. Тіл дее пілбинчеткеннер олонхода нимедеңер чоохталчатханын піліп алғаннар. Харындас чонны махтирға кирек. Олонхоны хайраллир пӧгіннең олар 2008 чылда ӧнетін театр азып алғаннар. Пӱӱнгі кӱнде «Олонхо театрның» репертуарында 40-ча ойын саналча. Василина Баланова саблығ ӧмеде читінҷі чылы істенче, ол ӱс олонхоны толдырча.
Пістің ооллардаңар чоохтаза, Владимир Доржу «Хан Мирген» алыптығ нымахтың ӱзігін ысхан, Вячеслав Асочаков «Алтын Хан Хыс» нымахты таллап алтыр, Дмитрий Сафьянов чыылған чонны «Алтын Арығның» ӱзіктерінең таныстырған. Марығ тузында калмыктарның пір ле алыптығ нымах парын піліп аларға чапсых полған. Ол «Джангар» адалча.
Итсе-де, ол уғаа узун, иң хысхачах ӱзікті 25 минута ызарға кирек, пасха чардыхтарын пір суткаа толдырарға маңнанмассың. Баатр Манджиевнең Тӧлӧмжи Ба, кӧрігҷілерні майыхтырбас ӱчӱн, улуғ нимес ӱзіктерні таллап алғаннар. Ідӧк сизінгенде, пістің алыптығ нымахтарның ӧӧн матыры чиит кізі полча, Моол чиріндегі урянхайларның паза пӱрӱттернің улуғ частығ апсахтарға чарыдылған ӱлигерлер пар полтыр.
Тиксі алза, «Хай-мӧрій» хайҷылар марии пӧзік синде ирткен. Араласчыларның пӧзік узы, алыптығ нымахтарның аймағы хайхатхан. Піди кӧрзе, прайзы морсымнығ хайлапча, кӧрігҷілер пятницада «Кем утып алар ни?» сағыснаң ибзер нанчатханнар.
ГАЛА-КОНЦЕРТ
Пайрамнығ концерт 17 ноябрьда 16.00 часта пасталған. Кӧрігҷілерге «Хай-мӧрій» марығ Россияның культура министерствозы, республиканың национальнай паза территориальнай политика министерствозы полызиинаң иртче тіп искіргеннер. Ідӧк улуғ пайрамны иртірерге «Промышленный транспорт» АО паза «Слаткарница» садығ туразы хабасханнар. Гала-концертке марығ араласчылары иң саблығ сарыннарны таллап алтырлар. Ідӧк залдағы чонны чайаачыларынаң «Ӱлгер» ансамбльнаң «Кӱн сузы» теелбек ӧмезі, Бады-Доржу Ондар паза Евгений Улугбашев ӧріндіргеннер. Гала-концерт пір тыныснаң ирткен, анаң «Хай-мӧрій» марығның салтарларын искірерге тус читкен.
«Фестивальның ізенізі» дипломнарнаң Дмитрий Сафьяновнаң (Хакасия) Эркул Чулунов (Тағлығ Алтай) таныхтатханнар.
III степеньніг лауреат атха Илгам Байбулдин (Башкортостан), Отчутай Отсур (Тува), Василина Баланова (Саха (Якутия) паза Мунко Дондоков (Бурятия) турысханнар.
II степеньніг лауреаттар Вячеслав Асочаков (Хакасия), Тӧлӧмжи Ба (Хыдат), Баатр Манджиев (Калмыкия) паза Ерденетсогт Баатаржавын (Монголия) полыбысханнар.
I степеньніг лауреаттарның дипломнарын Монгун-оол Монгушнаң (Тува) Алаш Топчин (Тағлығ Алтай) алғаннар.
«Хай-мӧрій» чоннар аразындағы хайчыларның I марииның Гран-призін Владимир Доржу (Хакасия) утып алды! Залдағы чоннын ӧрінізі пу чир азыра полбаан. Сағынчам, чиңісчіні таллап аларға сидік полған. Прай араласчылар морсымнығ кӧрінгеннер, аннаңар жюридегілернің аразында талазығлар хазыр парған даа полар.
Марығ тоозыл парды. Ізенчебіс, Вячеслав Кученов пазағы чылда кӧрігҷілерні пазох хайҷылар мариина хығырар.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде