ТАСХЫЛЛАР АЗЫП, ӀҶЕЗІНІҢ ЧИРІНЗЕР КӦСКЕННЕР
20.11.2018
Хабарлар
Ксения Карповна КУВЕЗИНА
Чуртас салғағында. Ксения Карповна Кувезина-Кандыкова Тувадаң Хакасиязар ааллап киледір. Мында аның туғаннары чуртапчалар, пархалары ӱгренчелер.
ЧАЛҒЫС ТИРЕКТЕҢЕР КИП-ЧООХ
Удаа поладыр, хаӌан чииттер улуғларының ирткен чуртастарынаңар чоохтарын, истіп, чаӌынға пас саларға тус таппинчалар. Соонаң, тізең, ол чоохтарны сағысха кирерге кирек тее полза, орай пол парча. Мындағ нимее прайзы даа урунча полар. Пістің арабыста ирткен тустың киречілері пар, оларнаң тоғазып, чоох алызарға кирек ле.
Ӱр ниместе мағаа Хакасияда тӧреен-ӧскен, амды Тувада чуртапчатхан Ксения Карповна Кувезина-Кандыкованаң танызып аларға киліскен. Ол саблығ «Ят-Ха» этно-рок кӧглерінің ӧме устағӌызы паза музыкант Альберт Кувезиннің іӌезі полча. Ксения Карповна 86 чазын апарча.
Кандыковтар шалошин роды, хасха сӧӧкке кірчелер. Олар Пии аймаандағы Куйбышев аалда чуртааннар. Пабазы саринаң ағазы Алексей Чунухович Кандыков полтыр. Пии чирінде Алексей паза Клан ікі харындас чуртаптыр. Улии Клан мал хадарып чуртаан полза, Алексей хой хадарӌаң. Оларның пиӌелері пар полған. Соонаң Клан Кандыков Асхыс аймаандағы Паза аалзар кӧзіп, анда чурт салынтыр. Алексей Пии чирінде хой хадарып чуртаан.
Ксения Карповнаа пабазы Карп Алексеевич Кандыковтарның род ағазы тирек полча тіп чоохтаӌаң. «Піс - тирек сағайбыс», - тіӌең полтыр ол.
Че іди аданғаны тағ хабырғазында хайхастығ оңдайнаң ӧс парған чалғыс тиректеңер чоох хоостыра даа полар. Элексей (хакас оңдайнаң. Авт.) ағазы аалдаң ырах нимес тағ хабырғазында хойларын хадарӌаң. Аның сын полысчызы - тирек тайағы - сыбыра хада ла полӌаң. Пірсінде наңмырлығ кӱнде тайағын, тағ ӱстӱндегі тирең нимес оймахха кире сух салып, ундубыстыр. Наңмыр суу чыылған оймахтағы ағас чилегелен сыххан осхас. Соонаң ағаның пархалары Епифаннаң Кеша, Пии суун картузха сустып, «тайах-тиректі» суғлап турғаннар.
Амды ол тирекке чӱс артиинаң чыл полар. Аның чилегелері, чир ӱстӱне тӧгелер чіли сыххлап, тасха айлан парғаннар тиирге чарир.
ХАҶАХТЫҢ ТӦЛӀ
Алында Пии хыстаанда Хаӌах Чистаев чуртаптыр. Хаӌахтың ікі оол Илке паза Адрос полған. Хыстары, ирге парып, пу фамилияны пасха родтарға хосханнар. Іди Чистаевтердең Тараскыровтар, Кыстояковтар, Кургундаевтер, Селигеевтер сыхханнар.
Чистаев апсахты хойбалларның илееде чонының ӧбекезі полча тиирге чарир. Ол чуртаан чирдегі тағларнын пірсін Хаӌах тигей адап салтырлар. Ол тигейнің пазынзар сых чӧрерге, ибіркі аалларны харап одырарға хынӌаң осхас. Тигейдең Пии, Ут, Чаптых аалларны кӧрерге чарир.
Ідӧк Ксения Карповна, Пии хыстаанзар ызығдаң айланған, пай полған Узунов иренні сағысха кирген. Ол кізі чурты хыриндағы пӧзік орында каланча турғысхан полтыр. Ӱр тус анда турған одыр. Ис-пайының ниме-нооларын, кӱрӌек-тырбостарны, ат тиріглерін Кандыковтарда халғыстыр. Ызығдаң айланғанда, хайраллал халған нимелерін апарарға килтір. Ол туста кічіг полған Ксения пабазының сӧстерін ам даа сағыста ал чӧрче. Пабазы чоохтантыр: «Алып алзын, ол прай аның тиріглері».
ЧАА АЛНЫНДАҒЫ ЧУРТАС
Совет Союзы тузында Куйбышев пастап «Хызыл аал» колхоз полған. 1930 чылларда ӧменең хоныхтар тӧстеп сыхханнар. Пиидең 25 километр оортах чазыдағы аал полар орынзар чайлағ-хыстағлардаң Селигеевтер, Кыстояковтар, Кискидосовтар, Кандыковтар, Алахтаевтер кӧскеннер.
Ксения Карповнаның чооғынаң, чонны «Хызыл аал» колхозсар Илбек Ада чаа алнында 1937 чылда кӧзіргеннер. Колхоз кнезіне Карл Лукьянович Кобряковты турғыстырлар. Пии суғның ікі саринда кӧзірілген паза наа туралар турғлабысханнар. Ол ыраххы туста аалның кӧрімі дее пасха полған. Пӧзік нимес тағыӌах ӱстӱнде колхоз кнезінің чуртынаң хости ікі пӧліктіг тураның пір чарымында школа, ікінӌізінде имнег пӧлии полтыр. Колхоз кульстанында бригадалар асты сабар тоғысты толдырғаннар. Ас-тамах чығӌаң складтар полғанох. Чон, сад одыртып, ағастар ӧскірген.
ЧУРТАЗЫ ТУВАНАҢ ПАЛҒАЛЫС ПАРҒАН
Іӌе-паба хайдағ чирзер кӧзер, олғанның аннаң андархы чуртазы ол орыннаң палғалыс парадыр. Карп Кандыковтың хада хонғаны Моховтар хызы полған. Тӧреен-ӧскен Моховтар аалы (чох пол парған аал. - Авт.) Хызылчар крайы паза Тува хырығында орныххан. Мария Фёдоровнаның іӌезі ол аалда чуртаан.
Мының алнында Тува, Хызылчар крайы паза Хакасия аразындағы «хырығлар» чох полған. Пір аалда хакас, орыс, тува чон чуртаан. Моховтар аалында аймах нация чоны ідӧк ынағ чуртаан.
Ксения Карповнаның іӌе-пабазы Хакасияда пик чуртааннар, кӧп мал тутханнар. Аалда колхоз хонии тӧстелгенде, олар, малларын андар пиріп, Тувазар кӧзерге тимненібіскеннер. Ол туста сӧбіреде пис пала полған. Пу кирек чаа алнындағы чылларда полтыр. Кандыковтарның сӧбірезі, тудынӌаң-хабынӌан нимелерін, кип-азахтарын хаңааға таарлап, узах чолға сығыбысхан. Уса пилтірі аалға читкеннерінде, оларға аннаң андар чолын узарадарға киліспеен. Анда чааӌылар заставазы турчаттыр, олар хазна хырығларын хадарғаннар. Чонға аар-пеер кӧс чӧрерге чарадылбиныбыстыр. Аннаңар чааӌылар оларға Тувазар иртерге чаратпааннар.
- Хайдаң килгезер, андарох айланыңар. Малыңарны хайдағ колхозха пиргезер, андох чуртаңар, - оларға чахығ пирілген.
Андада часхы кӱзіне ам даа кіргелек полған. Тайға-тағлар арали парарға сидік паза чол даа чох полған. Ким суғ, тізең, пустаң позаалах. Пу сӧбірее улуғ суғ пустаң позирын сағирға киліскен. Улуғлар сал тимнебіскеннер. Іди оларға Ким суғӌа салнан нандыра Хакасиязар инерге киліскен.
Кимӌе иніп, Саяногорскнаң хости полған Чайлағ аалға читтірлер. Анда туғаннары Чистаевтер чуртааннар. Карп Кандыков, сӧбірезін оларда артызып, чалғысхан Пиизер чӧрібістір. Соонаң айланып, сӧбірезін нандыра Хызыл аалзар апарған.
Анаң Илбек Ада чаа пасталған. Сӧбіре пазы Карп Алексеевич часнаң улғаадыбысхан полған, аны Хызылчардағы танктар тимнеӌен істеніс армиязына алғаннар. Ікі оолғы Иннокентий паза Николай чааға хабылғаннар. Улии Иннокентий палығлатхан соонаң, имненіп, аннаң андар чааласхан. Че аның чуртазы Кавказ чирінде ӱзілген.
Николай Кандыков 1946 чылда ибзер айланған. Ибде тынанып алып, Тувадағы туғаннарынзар чол тутхан. Хызылда пабазының пиӌезін таап алтыр. Чаа соонаң Тувазар чол азыл партыр. Мындағ оңдайнаң Кандыковтар сӧбірезі анда чурт салынған.
Ксения Карповна, ідӧк Тувада чуртап, 60 часха теере товаровед полып істенген. Хада хонғанынаң Альберт оолғын паза Камила хызын, ӧскіріп, чон аразына кир салғаннар.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде