ЧОННЫҢ ПАЗЫЛБИН ПӰТКЕН ЧАЙААЧЫ ИС-ПАЙНЫҢ ЧЫЫНДЫЗЫ СЫХТЫ
15.01.2019
Хабарлар
Евгения ТОРОКОВА чоох тутча
Презентация. Ағбаңда Н.Г.Доможаковтың адынаң библиотекада тюрколог В.В.Радловтың пічіктері хоостыра тимнелген «Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Дзунгарской степи. часть II» пу наада чарыхха сыххан улуғ чыындызынаң таныстырғаннар.
Тиксі тоғысты чуртасха кирер сағыстаң пасти филология наукаларының кандидады, ХакНИИЯЛИ-ның фольклор пӧлиинің улуғ наука тогынчызы Евгения Торокова апарған. Ідӧк аны чарыхха сығарарға Хакасиядағы «Востоковедтер пірігізі» полызығ пирген, аның устағҷызы тархын наукаларының докторы, профессор Валентина Тугужекова полча.
«Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Дзунгарской степи. Часть II» чыындаа кірчеткен тоғыстарны В.В.Радлов 1863 чылда, чыып, пічікке кир салған. Пӱӱнгі кӱнге теере оларнаң танызар оңдай чох полған полза, «Академик В.В.Радлов хакас фольклорын чарыхха сығарғаннаң пеер 150 чыл толчатханына» проект Россия президентінің халых чон чуртазын тилідер грант ахчазына турысхан сылтаанда 500 тиражтығ улуғ кинде чарых кӧрді.
Академик Радловтаңар чоохтаза, ол немец ученайы полған. Аның сын ады - Фридрих Вильгельм, тӧреен ол 5 январьда 1837 чылда Берлин городта. Чииттең сығара улуғ ученайға теере ӧзер чолларны ирткен тиирге кирек. Че Россияда чуртап, аның сын чуртағҷызы полчатханын киречілеп, ол Василий Васильевич аданған. Аның соонаң ағаа, Россияның пулуңнарынҷа чӧріп, кізілерні немец тіліне ӱгредерге чарадылған. Олох туста В.В.Радлов наука-істезігліг тоғыс апарған, тӱрк тіллерін ӱгреніп одырған.
Василий Радловтың 1890 чылдаң пасти наука чорыхтары Алтайҷа, Іскеркі Казах паза Хырғыс чирлерінҷе, Хакасияча, Туркестанҷа полғаннар. Андада уғаа пай тіл, фольклор паза этнография материалларын чыып алған. Аның тиксі тоғыстары «Образцы народной литературы тюркских племен» килкім чыындаа кирілгеннер.
Презентация тузында киндені тимнеен Евгения Торокова чыылған чонға Василий Радловтаңар паза, аның тоғыстарын тимнеп, чарыхха сығарар тоғыс хайди апарылғаннаңар искір пирген.
- Піс, ХакНННЯЛИ-ның тоғынҷылары паза «Востоковедтер пірігізінің» араласчылары, 2018 чылда часхызын Россия президентінің грант мариина проект, тимнеп, ызыбысхабыс, - чоохтаан Е.С.Торокова. - Аны арачылап алғанда, проектті чуртасха кирер оңдай азылған. Амғы чарых кӧрген киндедегі фольклор тоғыстары хакас литература тілінең паза орыстина тілбестелген тексттернең пирілгеннер. 500 страницалығ чыындыда 19 алыптығ нымах, ікі кип-чоох паза чон ырлары. Олар мындағ оңдайнаң пастағызын чарых кӧрчелер.
Хакастарның чооғы сағай, хаас, хойбал, шор, хызыл паза чулым наречиелеріне чарылчатханын ол андадох таныхтаан. Кӧзідімге, «Суну Матыр» алыптығ нымах сағайлардаң пазылтыр. Суну позы даа тархын матыры полған. Ол джунгарларның тайҷызы полтыр, 1757 чылда ӱрептір. Аннаңар кип-чоохтар ідӧк алтайларда, моолларда, хырғыстарда, хыдаттарда тарап парған. «Тасха Матыр» улуғ кип-чоох чулым тадарларынаң пазылтыр. Нымахтарны хығырза, тіл хоостыра хайдағ диалект чооғынаң олар пазылғанын сизініп одырарға чарир. Пу чыынды фольклор, тіл, культура, этнография істезігҷілеріне тузалығ полар.
Мындағ улуғ наука тоғызы ӧменең толдырылған. Василий Радловтың транскрипциязынаң пазылған тексттерін, литература тіліне айландырып, филология наукаларының кандидады Евгения Торокова тирең тоғыс апарған. Алыптығ нымахтарны паза кип-чоохтарны орыс тіліне тілбестирге полысханнар филология наукаларының кандидаттары Артём Кызласов, Раиса Абдина, Валентина Миндибекова, Хакасияның писательлер пірігізінің кнезі Алевтина Курбижекова, Россияның журналисттер пірігізінің кізізі, «Хабар» газетаның хабарҷызы Елена Чезыбаева (Сагатаева). Хоос сӧс хоостыра тілбестег иділгені - анзы пір тоғыс.
Евгения Семёновна Торокова улуғ алғызын читірче тілбестег редакторларына. Олар - Новосибирсктегі хазна университедінің ученай хачызы, филология наукаларының кандидады Е.П.Игнатова, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің орыс тілі стилистиказы паза журналистика кафедразының улуғ преподавательі В.П.Антонов, Хакас книга издательствозының редакторы Е.В.Чезыбаев.
Амғы чарых кӧрген киндедегі нымахтарда наа алыптарнаң танызарға чарир. Хан Мирген, Хулатай осхас матырлар мында парох. Че амды Ай Мӧке, Пуға-Тике, Суғчул Мирген, Суну Матыр, Хара Тыған Хан осхас наа литература матырлары чуртасха кирілчелер тиирге чарир.
Киндее кірген прай алыптығ нымахтарның сині - 24 муң азыра строка. Хайзы-да улуғ нимес, пір муң строкалығ ла алыптығ нымах полтыр. Олар толдыразынаң пазылбааннар, неке. Презентация тузында тілбестег кирее хайди парғаннаңар паза пу тоғыснаң айғасханнар нымахтардаңар сағыстарынаң ӱлескеннер.
Филология наукаларының кандидады Артём Кызласов «Ай Толызы» паза «Хара Паар» алыптығ нымахтарны тілбестептір.
- Кинде хоостыра толдырған тоғысты паалаза, анзын мин тексттернің интерпретациязын иткен чіли кӧрчем, - сағызынаң ӱлескен А.С.Кызласов. - Хакас литература тілінең орыс тіліне тілбестеп, хығырығӌаа олар ікі оңдайнаң пирілчелер. Хакас тілін пілбинчеткен, че пістің фольклорыбыснаң танызарға хынчатхан кізілерге анзы тузалығ ла. Сидіксіністер, тізең, амғы туста тузаланылбинчатхан пурунғы диалект сӧстері тоғасчатханында, оларны тілбестирінде полғанох. Хакас тексттерінде олар саңай даа ползыннар, орыс тілінең сағысты читір пирерге кирек полча. Піс олох ла пӱӱнгі кӱнге килістіре тілбестепчебіс нооза. Пурунғы фольклор амғы тӧлге оңарылыстығ полар ӱчӱн андағ тоғыс иділче. Хакас чонның фольклоры - тілдең тілге пирілчеткен ис-пай нооза. Полған на хайӌы-нымахчы искен нымахты сағызына хайди кир салған, андағ оңдайнаң искірчең.
Пурунғыларның чуртазын кӧрзе, олар маңзырабин, ипти-тапти, ибіре-сибіре сағынып чуртап одырғаннар. Матырлар хоостыра даа хайдағ тирең сағыстығ паза хыйға чон чуртаанын сизінерге чарир. Минің кӧрізімнең, кип-чоохтар паза алыптығ нымахтар чон изінде кізілер удур-тӧдір ааллазып чӧрген, улуғлазып чуртаан сылтаанда халып одырғаннар.
Саблығ тахпахчыбыс, алыптығ нымахтарның пілігҷізі Альбина Васильевна Курбижекова хызыллардаң пазылған «Сӱдей Мирген Чолтай Миргеннең» алыптығ нымахты тілбестеен.
Мағаа даа мындағ улуғ проектте аралазарға ӱлӱс тӱскен. Аннаңар, иділген тоғыстаңар чоохтаза, амғы туста тілбестег киреенде материаллар электроннай оңдайнаң ызылчатханы тоғысты табырах толдырарға чахсы полысча тиирчікпін. Тимде пазылған сӧстерні ноо тілбестебес тіп сағыс полғанох. Че анзы андағ ла ниме полбиндыр. Алыптығ нымахтың «адына» пір-ікі ле мӱніп аларға киліспинчеттір. Хаҷан тоғыс пар сыхса, чарым чолда тохтирға чарабазох полтыр.
Мин «Тарба Кинҷі», «Алтын Тайҷы», «Хан Мирген» паза «Хара Тыған Хан Сухсаған Ханнаң» пір муңча строкалығ улуғ нимес нымахтарны тілбестеем. Хай пірее алыптығ нымах пір саңай тілбестелген полза, хайзында тоғысты тохтат турарға килісчең. Хайди тіпчелер, адымны, сарчынға палғап салып, тынандырып аларға.
Нымахтарда сӧбіре чуртазынаңар паза кибір-чозахтардаңар кӧп чоохталча. Ол тустарда ӧкпеленіс, тудыс-хабыстар олаңай нимее саналчаң. Андағ даа полза, чахсы ниме чабалны хаҷан даа чиңіп аладыр. Ідӧк чоннаң хости чайааннар, худайлар чуртапчатханын сизінерге чарир. Андағ ниме хоостыра чон чооғында алғастар кӧп тӧридір. Аннаңар олғанны, аалҷы кізіні, алыптарны алғаҷаң сӧстер удаа тоғасчалар.
Тілбестег тузында хакас-орыс паза орыс-хакас сӧстіктерінең кӧп тузаланарға киліскен. Че ӧӧнінде аттарны тӱгі хоостыра орта адапчатхан сӧстерні тілеп, тоғыс сала тохтап парҷаң. Аттар чох алыптығ нымах полбинча. Че пістің алыптарның хайдағ ла тӱктіг аттар полбиндыр!..
Ідӧк хакас тілінің матлама чооғын таныхтирға кирек. Мындағ сӧстің сағызын орыс тіліне нинҷе-де сӧснең не читір поларзың. Пурунғы хыйғаларыбыс пір сӧснең нинҷе-нинҷе киректі адабызар оңдайлығ полғаннар. Анзына чітіг сағыс паза тіл пайы киректелче нимес пе...
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде