АТ - КІЗІНІҢ ИҢ ЧАҒЫН НАНҶЫЗЫ
16.01.2019
Хабарлар
Владимир ТОДЫКОВТЫҢ «Алтын тайӌы» хоозы
Пістің кибірлерібіс. Хаӌан-пуруннаң прай даа тӱрк чоннарының чуртазы атнаң палғалыс парған: ат кізінің, ӧӧнінде - ир кізінің, сын арғызы, полысчызы полған.
Иб аразындағы чуртаста, чаалазығларда, кӧс чӧрерінде ат чох пір дее ниме иділбин турған. Амғы туста, технологиялар тиліпчеткенде, кізі чуртазында аттарны машиналар алыстырчалар. Атнаң палғалыстығ кӧп сӧс иргіленче, тілдең сығып, ундудылча. Че андағ даа полза, тӱрк чоннары амғы даа туста атсар улуғ паарсаснаң паза улуғласнаң хайчалар. Чонның сағыс-кӧгізінде атха улуғ орын пирілче. Пілдістіг, чонның чуртазы, сағыс-кӧгізі, ибіркізер кӧрізі - прай аның тілінде сиил парча. Аннаңар даа мының алнында кӧс чӧрген полған на чонның тілінде «ат» сӧсті ибірчеткен сӧстер илееде. Халғанҷы онар чылларның аразында тілҷілер тӱрк тіллеріндегі атнаң палғалысчатхан сӧстерні пасха-пасха сариларынаң тӧреміл істесчелер. Кӧзідімге алза, К.Конъуратлы паза Э.С.Ганиева крым татарларның тіліндегі, Ю.И.Каракаев ногай тіліндегі, М.Б.Кетенчиев, А.К.Аппоев, Ф.Н.Гукетлова карачай-балкар тіллерінде «ат» пілдірігнең палғалыстығ сӧстерні істескеннер. Мыннаң мындар даа пу тема, чонның чуртазында кирексіністіг оңнаға чарыдылчатханы сылтаанда, пасха даа тіллерде істезігҷілерін табарына ізеніс пар.
Чоохтирға кирек, ат сӧс прай даа тӱрк тіллерінде тӧӧй адалча. Че пу сӧстің хайдаң сыхханынаңар (этимологиязынаңар) сурығ таластығ полча. Ағаа илбек ученайлар П.М.Мелиоранский, Г.Рамстедт, Г.Вамбери, А.М.Щербак, Г.Дёрфер, Э.В.Севортян кӧп хайығ айландырғаннар. П.М.Мелиоранский пу сӧсті перс тіліндегі ахте «сімҷеен» сӧснең палғалыстығ тіп санапча. Г.Рамстедт, тізең, пу сӧсті монгол тіліндегі тибені таныхтапчатхан ata паза atan сӧстернең палғалыстырча. Ідӧк пу сӧстің хайдаң сыхханына пасха даа наука саринаң кӧрістер пар. Филология наукаларының докторы А.Д.Каксин 2015 чылда Улан-Баторда чарых кӧрген «Концепт адуу / морь / морин - акт «лошадь» в монгольских языках: штрихи к национальной языковой картине мира» статьязында моол (бурят, калмык, моол) тіллерінде атты таныхтапчатхан адуу / морь / морин - акт сӧстер амғы туста «кӱс», «пірігіс», «сыдамах», «чапчаң», «тоғыс», «махачыланыс» паза пасха даа пілдіріглернең палғалысчатханнаңар пасча. Орыс тіліндегі мерин сӧс моол тіліндегі морин сӧснең палғалыстығ полчатханы ікінҷілестіг нимес.
Хакас тілінде ідӧк ат сӧстің тузазы алғым тиирге чарир. Аннаң палғалыстыра мындағ лексика пӧліктерін тузалары паза чоохтағда хайди тузаланылчатханы пастыра істезерге чарир:
1) аттың чазынаң палғалыстығ сӧстер: чабаға - ікі частығ хулун, хызырах - ікі частығ тізі ат, хулбан хулун - хысхыда тӧреен хулун паза даа пасхазы;
2) аттың тӱгінің ӧңін таныхтапчатхан сӧстер: ах ат, ала ат, хара ат, ой ат, позырах ат, пораат, тораат, халтар ат, чал ат, хулаат, хараат, чохыр ат, чамдар ат паза даа пасха кӧп сӧс;
3) ат кӧлгенінең палғалысчатхан паза тиріглерні таныхтапчатхан сӧстер: соор, хаңаа, тарантас, типсе, изер, ыңарчах, ӱчӱргӱ, углаба, чӱген, тиргі, ханҷағы паза даа пасха сӧстер;
4) аттың тастындағы кӧрімінің танығларын кӧзітчеткен сӧстер: тас чилінніг, толба, тӧбел, ах хамахтығ, хасха, маған, хылағай хузурухтығ, саба чилінніг паза даа пасхазы;
5) аттың хылығын паза чӧрчеткен оңдайын таныхтапчатхан сӧстер: нымзах чорыхтығ, хатығ чорыхтығ, сайбыр пазыттығ, тураңхай, хаспа, хыпчах, чапчаң, чараах істіліг, сараң паза даа пасха сӧстер.
Мин мында атнаң палғалыстығ кӧп нимес сӧс пірігістерін пирдім. Оларның хайзыларының тузазы пілдістіг полбаза, піреезіне хынығ пілдірзе, 2006 чылда чарых кӧрген Хакас-орыс сӧстігінде таап аларға чарир. Хакас тілінде мындағ сӧстер ам даа наука саринаң істезілбееннер. Таныхтирға кирек, хакас тілінің сӧс пайы ӱгренілбеен пасха даа кизектері толдыра, аннаңар мыннаң мындар хакас тілі науказынзар чиит, таланттығ, пос тіліне хынчатхан паза аны ӧтіре пілчеткен, чахсы ӱгредігліг тілҷілер килеріне ізенерім килче.
Хакастарның чуртазы ыраххы чыллардаң пасти атнаң палғалыс парғанын піс фольклор ис-пайында кӧрчебіс. Кӧзідімге алалар пістің илбек хайҷы Семён Прокопьевич Кадышев пасхан «Албынҷы» алыптығ нымахты, хайзын ХакНИИЯЛИ-ның фольклористтері, тимнеп, 2018 чылда чарыхха сығарғаннар.
Темадаң сала хыйа парып, таныхтап салим, «Албынҷы» киндені 2018 чылда 29 ноябрьда хакас тілін тилідерінҷе улуғ тоғыс апарчатхан «Ине тілі» халых чӧрімі (устағҷылары: З.А.Чертыкова, Н.С.Майнагашева) республика синінде иртірген олғаннарның фестиваль-мариинда прай араласчыларға сыйлааннар. Аның ӱчӱн пу чапсых мероприятиені тимнеп иртірген арғыстарға улуғ алғызым читірчем.
«Ат» сӧстеңер чооғыбысты узарадып, «Албынҷы» киндені хазырып, пастағы страницалардаңох хығырчабыс:
... Ах ӧрге ибнің алнында
Ат палғаҷаң алтын чечпеде
Аран-чула ах ой ат
Анда айланып турыпчададыр... (с. 7).
Чоохтирға кирек, прай даа алыптығ нымахтар пасталчатханында ибіркіні, чир-чайаанны хоостапчатхан сӧстер аразында аттаңар чоох хайди даа пар полча. Аннаң андар полған на алыптың ады поладыр:
... Хара хула аттығХулатай
Ир синіне чидіп парған поладыр... (с. 8).
Іди алып паза аның ады кічігдең сығара хада ӧзіп, чуртас тооза, сидіктерні, чобағларны, аар чаалазығларны хада тобырып, чарылыспас-парбас нанҷылар полчалар:
... Ада кізі Алып Хан,
Алтыма мӱнген хара чула ат
Ат синіне чит парған,
Алып позым, тізең, Хулатай,
Ир синіне чит парғам... (с. 8).
Я, ат чох алып полбинча, ээзі чох ат полбинча. Андағ оңдайнаң алып паза ат чуртас тооза хостидаң хости ла, анзын пістің илбек, пай тілібіс уғаа сіліг, чарых хоостапча:
Чалбах чирнің ӱстӱнде
Аттаң артых ат пар,
Чарых тигірнің алтында
Ирдең артых ир пар.. .(с. 9).
Пу алыптығ нымахты аннаң андар хығырып, ат алып кізінең хададаң хада ла полчатханын кӧрчебіс. Іди алыптығ нымахтарда пістің чонның тархыны, хаҷан-пуруннаң ирткен чолы сіліг, пай, ӧтіг тілнең хоосталча. Алыптығ нымахтарны хығырчатхан кізі пос тілін хаҷан даа чахсы, ӧтіре пілер, паза аның тӧреен тілнең чоохтанған чооғы даа пай паза хоос полар.
Ат алыптығ нымахтарда ла нимес, пасха даа фольклор тоғыстарының ӧӧн матырларының пірсі полча. Сиспектер паза сӧспектер фольклорның кічіг жанрына саналча, че оларда чонның хаҷан-пуруннаң тӧлдең тӧлге чыылған прай хыйғазы сиил парған. Амғы туста пістің чон чооғында мындағ хыйға сӧстернең тузаланчатханы тилем пілдірбинібісті. Анзы ачырғастығ. Піс, ӧбекелерібістің хыйғазы пиктелген сӧстерні ундубин, оларны чооғыбыста алғым тузаланған ползабыс, арса, чуртазыбыс таа сіліг паза чарых поларҷых, тілібіс тее пай паза чичең поларҷых. Анзы ӧсчеткен тӧлге тузалығ кӧзідім поларҷых.
Мария ЧЕРТЫКОВА, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедіндегі ИГИСАТ-тың ӧӧн наука тоғынҷызы, филология наукаларының докторы.
(Узарааны полар)
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде