АТ - КІЗІНІҢ ИҢ ЧАҒЫН НАНӋЫЗЫ
01.02.2019
Хабарлар
Пістің кибірлерібіс. Хаӌан-пуруннаң прай даа тӱрк чоннарының чуртазы атнаң палғалыс парған: ат кізінің, ӧӧнінде - ир кізінің, сын арғызы, полысчызы полған.
(Пасталғаны 3 №-де)
Хығырығҷыларның кӧбізі 2014 чылда сыххан «Хыйға сӧс. Сиспектер. Сӧспектер паза таптырғастар» улуғ нимес киндеҷекті, холға тудып, хығырған полар тіп сағынчам. Пу чыындыны пастағызын хакас литературоведениезі турарына алғым хозым иткен істезігҷі У.Н.Кирбижекова 1968 чылда, тимнеп, сығартыр. Пӱӱнгі дее кӱнде пу киндеҷектің кирексінізі улуғ, аннаңар даа ХакНИИЯЛИ-ның тоғынҷылары аны хатап сығарған поларлар. Саблығ кибелісчі Яков Козловский мындағы сӧспектернің, сиспектернің паза таптырғастарның тузазын орыс тіліне килістіре тілбестирге сірентір. Че, кӧнізінең чоохтаза, пу тоғысты хакас тілін чахсы пілчеткен кізі толдырған полза, артых поларҷых тіп сағынчам.
Тіл наука тоғызында малларны, аңнарны таныхтапчатхан сӧстер «зоолексемалар» паза «зооморфизмнер» тіп адалчалар. Ана іди хакастарның кипке кірген сӧстерінде зоолексемалар илееде учурапчалар. Че хакастар ӧӧнінде аңнап чуртааннар паза кӧс чӧргеннер, хайда ат оларның ізестіг нанҷызы полған. Халғанҷы ла чӱс чылларда пістің чон иб аразында мал тудып пастаан. «Хыйға сӧс» киндеҷек-ті ситкіп хығырған кізі сизінген полар, хакас сиспектерінде паза сӧспектерінде зоолексемалар илееде тоғасчатханын.
Кӧзідімге алза:
Аат ирепчі осхас ынағлар (с. 28);
Аңҷының артых арғызы - адай (с. 28);
Сосханың чаа - кӧлбеде;
Саасхан сайрапча - аалҷы килер;
Чабал мал ибге айланминча, чӧскін ир ибде хонминча (с. 42).
Че чоохтирға кирек, пу киндеҷектегі зоолексемалығ сӧспектернің кӧбізінде ат сӧс тузаланылча.
Хонҷых алтай харындастарның сӧспектерін паза сиспектерін істесчеткен филология наукаларының докторы Н.Р. Ойноткинова фольклорның пу кічіг жанрын прай даа саринаң кӧр салған паза пу темаҷа доктор диссертациязын арачылаан. Ол алтайларның хыйға сӧстерінде хайди даа рифма паза тиңнестіріг хаталыстар (параллелизмнер) полчалар тіп пасча. Паза мында зооморфизмнер пар полза, олар кізінің хылығын, оңдайын, сағызын іле кӧзідерінде, тиңнестіріліп, тузаланылчалар тіп таныхтапча. Хайди кӧрчебіс, алтай чонның хыйға сӧстері пӱдістерінең паза тузаланылчатхан оңдайларынаң пістине тӧӧй полтырлар. Анзы тиктең нимес, туған чоннарның тіллері паза чуртас оңдайлары тӧӧй поладыр нооза.
Амды ат сӧсті хакас сиспектерінде паза сӧспектерінде кӧр кӧрелер. Хакас чонның сағызынаң, ат, пастағызын, кізінің чарылыспас-парбас ізестіг нанҷызы полча. Ӧӧнінде мында ир кізідеңер чоох парча нооза:
Ат - ирнің ханады (с. 6).
Пу хакас сӧспекке пӱдізінең паза тузазынаң тӧп-тӧӧй сӧспек карачай чонның пар полтыр. Оларның тілінең піди чоохталча: Ат эрни къанатыды.
Пу сӧспек хоостыра сизінчебіс, ат хакастарның на нимес, пасха даа тӱрк чоннарның кӧрізінде ир кізінің чуртаста даа, чаа чолларында даа ізестіг полысчызы, тоғысчы паза азырапчатхан арғызы полча, аннаңар даа ат пурунғыларыбысха ханат чіли кӧрінҷең полбас па за. Ідӧк ир кізінің паза аттың хада-пірге полчатханын «Ир кізінің істінде изерліг ат чызаан» сӧспек хоостыра кӧрчебіс. Чонның сағызында ат кізінең пір полчатханын ідӧк «Кізі полза, аттығ полар, киик полза, тӱктіг полар» сиспек хоостыра сизінчебіс.
Кічіг паланың сидік, ӧкіс олған тузынаң хулунахтың кічігдегізі тиңнестірілчеткенінеңер сӧспектер парох:
Чазыда чортпаан ат чоғыл, чазыбин ӧскен ир чоғыл;
Ӧкіс хулун ат ӧс парча, ӧкіс олған ир ӧс парча.
Минің кӧрізімнең, пу сӧспектерде пістің чонның алғым сағызы, алнынзар ырах кӧрізі паза чағбан чӱрее сиип парған. Сидіктерні тобырчатхан кічіг палазар, ӧкіс тее полза, улуғласнаң хайарға кирек, ағаа полызарға паза тӧстег поларға кирек. Хаҷан полза, ол пала кӱстіг, ізестіг, хыйға ир пол парар нооза.
Ідӧк кічіг паланы хулуннаң тиңнестірчеткен хыйға сӧстерде ӧӧнінде кізінің чон аразында хайдағ кізі полып чӧрерінеңер сағысты таапчабыс:
Аттың чорығы - кічігдең, кізінің чахсызы - чииттең;
Ат полары - хулуннаң, ир полары - олғаннаң;
Чабағаны ат ӧскірерге, паланы ир ӧскірерге.
Іди пістің чон уғаа сиргек сағыстығ паза ырах кӧрістіг полғаны чуртастың аймах сариларында туза полҷаң...
CӦС СОО: пу хынығ статьяларның толдыразын электроннай кӧрiмiнде хығырарға чарир!
Пазыныңар пу чолҷа. Чарым чылға 200 салковай ла.
Пазыныңар пу чолҷа. Чарым чылға 200 салковай ла.
Автор :
Мария ЧЕРТЫКОВА, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедіндегі ИГИСАТ-тың ӧӧн наука тоғынҷызы, филология наукаларының докторы.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы