РУБАИ ПАЗА ОЛАҢАЙ ТӦРТЛІК
27.02.2019
Хабарлар
Литература танығлары. Пістің редакцияда хабарҷы полып тоғынған, газетаның ізестіг нанҷызы полып халған чайаачы ус, кибелісчі поэзия сурығлары хоостыра позының кӧріс-сағыстарынаң ӱлесче.
Чон аразында чӧріп, таныс ӱгретчілерге тоғас парзам, олар миннең рубаидеңер паза олаңай тӧртліктеңер пас пирерге сурынчалар. Ӱгретчілер ле нимес, че ідӧк Хакас книга издательствозында тоғынчатханнар андағох сурыныснаң минзер айланғаннар. Минің рубаилерімні олар ӱгредіг программазынзар кирчеткен одырлар. Пӱӱн мин оларның сурынызын толдырчам.
Тилекейге саблан парған іскеркі илбек поэттер тӧстеен жанр - ол рубаи. «Рубаи» сӧсті читіре чоохтабысхан сағыс тіп оңарарға кирек, ӧӧн сағызы, тізең, ӱзінҷі, тӧртінҷі строкаларда поладыр. Тӧртлік-рубаилер пасханнар: Рудаки, Абу Али ибн Сина, Руми, Джами, Камол, Омар Хайям паза даа пасхазы. Рубаині фарси тілнең пазып тиліткен, соонаң тілбестеглер хоостыра тилекейге сабланған Омар Хайям. Пӱӱн рубаи ӧӧнінде аның адынаң палғалыстығ.
Рубаи тӧрт строкалығ полча. Рифмазы а, а, б, а. Пу рифма пурунғыдаң алыспинча, тимірлен парған тиирге чарир. Аймах-пасха темаа пазылча. Рубаині чазирға эпитеттернең, тиңнестіріглернең, метафораларнаң тузаланчалар. Минің рубаилерім лирическайлар, че ӧӧнінде лирико-философскайлар. Тирең ӱзӱріг идібізер ӱчӱн кӧзідімнер пирчем.
11 Сын хайығ тартпас, олаңай сырайлығ, а
11 Че чой хаҷан даа кеен, ӧкерек омалығ. а
11 Чуртаста сынның нанҷы ас поладыр, б
11 Чойның сӧзі кӧбізіне тадылығ. а
9 Кӱстігдең кӱстіг пар поладыр, а
10 Хыйғадаң артых хыйға тӧридір. а
9 Чонның хара суу соол парбинча. б
10 Кізідең чахсы кізіӧк поладыр. а
Амды кӧріңер, пастағы рубаиде полған на строкада 11 слог. Тиң слогтар кибеліске ритм пирче. А рифмазы а, а, б, а. Пастағы ікінҷі, тӧртінҷі строкалардағы «сырайлығ», «омалығ», «тадылығ» сӧстер рифма полчалар. Ӱзінҷі строкадағы «поладыр» сӧс рифма чох пос турча. Ікінҷі рубаиде пастағы паза ӱзінҷі строкаларда 9 слог, ікінҷі паза тӧртінҷі строкаларда 10 слог. Мында алҷаас чоғыл, ідӧк тиң слогтар, ритм ахсабинча. Рифмазы ідӧк а, а, б, а. «Поладыр», «тӧридір», «поладыр» сӧстер рифма полчалар, ӱзінчі строкадағы «парбинча» сӧс рифма чох турча.
Мына піди пазылча рубаи. Тиксі алып чоохтаза, рубаиде тиң слогтар поларға кирек, пастағы, ікінҷі, тӧртінҷі строкаларда рифма ползын, а ӱзінҷі строка рифма чох пос полча. Ағаа хоза, рубаи хоости пазылған ползын, хайдағ-да чапсых, тирең сағысты кізее читірзін. Хоостары чох кибеліс кибеліс нимес.
Амды олаңай тӧртліктеңер. Нимезінең ол тӧртлік-рубаидең пасхалалча? Кӧзідімнер:
9 Ас-тамахтың тузы чох полза, а
9 Чазығ, татхыны чоғыл пір дее. б
9 Чуртастың даа ачии чох полза, а
9 Чуртас толдыра полбас кізее. б
8 Кем дее син пол пу чуртаста, а
9 Нинҷе дее чыл чӧр ах чарыхта, а
9 Килер тӱгенҷі кӱн хаҷан-да, б
8 Пір тиң поларбыс андада. б
Олаңай тӧртлікте рифма аймах-пасха: (а, а, б, б), (а, б, а, б), (а, б, б, а). Чазалча ідӧк эпитеттернең, тиңнестіріглернең, метафораларнаң. Ам кӧріңер, кӧзідімге пирілген тӧртлікте прай строкаларда 9 слог, а рифмазы а, б, а, б. Ікінҷі тӧртлікте пастағы, тӧртінҷі строкаларда 8 слог, ікінҷі, ӱзінҷі строкаларда 9 слог. Тиң слогтар ӱчӱн ритм сайбалбинча. А рифмазы а, а, б, б.
Олаңай тӧртлікте паза рубаиде чапсых, тирең сағыс. Анзынаң олар тӧӧйлер. Итсе, мында кирек автордаң полар. Уғаа ус, пӧзік чайалған автор полза, рубаи алай тӧртлік андағох пӧзік синде полар. Олаңай тӧртлік кӧп нимезінен рубаиге тӧӧй, аннаңар кізілер оларны алҷаастапча поларлар. А пасхалалчалар олар ӧӧнінде рифма хайди турчатханынаң. Тӧртлікте ол аймах-пасха, а рубаиде ол тимірлен парған, пір дее алыспинча. Кем кибеліс пӱдізін (теория) чахсы пілче, ол рубаині олаңай тӧртліктең алҷаастабас. А кем кибеліс пӱдізін сала даа пілбинче, ол олаңай тӧртлікті рубаи тіп чӧрер.
Паза пір нимедеңер чоохтап пирерге сағынчам. Ноға-да кізілер рубаині тӧртліктең алай ікіліктең артых тіп санапчалар. А сынында поэзияда кинек алай прайзынаң артых жанр чоғыл. Прай кирек автордаң, хайдағ поэт ол жанрда тоғынча. Хатабох чоохтапчам, пӧзік чайалған, уғаа ус, пай, хоос тілліг, пілістіг, хыйға автор пасчатса, андағох рубаилер, тӧртліктер, ікіліктер алай эпиграммалар тӧрир. Мында чахсы кӧзідім - Омар Хайям.
Хакас поэзиязында тӧртлік-рубаиге айланған поэт-писательлер пар. Іскеркі поэттернің рубаилерін хакас тіліне Филипп Бурнаков тілбестеен. Олар «Ах тасхыл» альманахта чарых кӧргеннер. Рубаині, пастағызын на пазып, хакас поэзиязына Михаил Кильчичаков кир салған.
Мин рубаилерні ирткен чӱс чылның тоғызон чылларында пазып пастаам. Рубаи пазарында іскеркі поэттерге тайанғам, ӧӧнінде Омар Хайямның рубаилерінең кӱс алынғам, ӱгренгем. Амғы тусха теере 300 азыра рубаи пас салғам. Киректер киліссе, олар алынҷа чыындынаң чарых кӧрерлер. Андағ чыынды хакас поэзиязында чоғыл, ол пастағы чыынды полар. Амғы хакас поэзиязында рубаи жанрда мин чалғызан тоғынчам паза рубаи пасчатхан кізі чоғыл. Олаңай тӧртліктер пасчатхан чайаачылар пар. Мында пасха сурығ турыбысча. Хайдағ синде пасчалар олар? Хай пірее чайаачыларның тӧртліктерін хығырғам, че пірдеезінің тӧртлігі кӧңніме кірбеен. Сағам оларны махтап полбаспын.
Пӱӱнгі хабарымны рубаинеңӧк тоозарға сағынчам.
Поэт - Ӧӧркі чайааннарның иліҷізі,
Хаҷан даа Чахсының, Сілігнің кӧгҷізі.
Кӧг чазызы ээн халбинча, пӱӱн анда мин,
Таңда килер чиит поэт - чонның хынызы.
Автор :
Геннадий КИЧЕЕВ, поэт
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде