ЧУРТАҒӋЫЛАРНЫҢ КӦҢНІ САНҒА АЛЫЛАР БА?
17.04.2019
Хабарлар
Анылған хара тас Хакасиядаң тартылча, тозыны аалларзар пырлапча
Кӱн сурии. Хакасияда хара тас анир отрасль мыннаң мындар тиліп ле одырар. Аннаң республика хыйа пол полбас. Ол хазнаның стратегическай ис-пайына саналча. Хара тас анылчатханы хоостыра пістін регион Сибирьде ӱзінӌі орында турча.
Пістің регионда хара тас анир промышленность революция алнындох тиліп пастаан. Ол туста алынҷа улуғ нимес шахталар Харатаста паза Ызых поселокта тоғынғаннар. Пии аймаандағы хара тастығ орын 1920 чылда азылған, андағы аның сині тӧрт миллиард тоннаа паалалған. Анҷа чир ис-пайын 200 - 300 чылҷа азых ондайнан анирға чарир.
Ам республикада сигіс предприятие хара тас анир тоғыс апарча: «СУЭК-Хакасия» ООО, «Разрез Степной» АО, «Восточно-Бейский разрез» ООО, «Разрез Аршановский» ООО, «Разрез Майрыхский» ООО, «Разрез Ызыхский» АО, «Разрез Белоярский» ООО, «Востоксибуголь» ООО. Пу организацияларда 4,4 муң азыра кізі тоғынча. Оларның, хара тас анып, аны пайытчаң, унатчаң прай оборудованиелері пар. Предприятиелер 2018 - 2023 чылларда инфраструктураа сигіс миллиард азыра салковай инвестициялар кирерге пӧгінчелер.
Хара тас аныпчатхан сферада пір тоғынҷаң орын тӧстелзе, аннаң палғалыстығ пасха отрасльларда ікіҷе тоғынҷаң орын хоза тӧстелче. Іди тоғынхан кӧп орын тӧстелзе, аймах бюджеттерзер налогтарнан кӧп ахча кірер. Амды тилекейде хара тас ӱчӱн чахсы тӧлепчелер. Хакасиядағы тӧрт компания хара тасты экспортха ысча. Іди пістің региондағы хара тас Европадағы хазналарзар, Хыдатсар, Япониязар, Турциязар ызылча.
Ӱр ниместе Хызылчарда ирткен экономика форумында Хакасияның пазы Валентин Коновалов республикадағы хара тастығ орыннарда тоғынарға пӧгінчеткен компаниялар устағҷыларынаң тоғасхан. Анда экологияны хайраллир сурыға алынҷа хайығ салылған. Пістің регионда тоғынар улуғ предприятиелер устағҷыларынаң чӧптезіглер иділген.
ХАРА ТАС - ПАЙЫБЫС АЛАЙ ЧОБААБЫС?
Пии аймаанда тоғынчатхан «Разрез Майрыхский» ООО чылда ӱс миллион тонна хара тас аныпча. Чағынғы ікі чылда ол кӧзідімнер пис миллион тоннаа чит парар. Кидеркі Пии участогы тузаланысха кирілзе, компания производствозын 2025 чылға 20 миллион тоннаа читіріп аларға пӧгінче.
Салғын аал хыринда компания наа производство азарға план тутча. Че аал хониинаң айғасчатхан орындағы чуртағҷылар хости андағ хонҷых полдырарға хынминчалар. Аалдаң онҷа километр ырахта «Разрез Аршановский» ООО тоғынчатханы даа оларға читче. Аннаң аал хыринҷа хара тас тартчатхан улуғ самосвалларның тозынында аалдағылар халғанҷы чылларда чуртапчалар. Мартта Алахтайлар аал чӧбінде пу сурығҷа халых чонның ӱзӱріглері ирткен. Чуртағҷылар хара тас аныпчатхан предприятие наа производствозын аал хыринда азарынаң тоғыр полғаннар.
Салғын аал Алахтайлар аал чӧбіне кірче. Анда 93-че тӱнӱк саналча, ол тураларда 293 кізі пропискалығ, че сынында аалда анҷа кізі чуртабинча, кӧбізі, ӧӧнінде чииттер, тоғыс тілеп, тарас парыбысхан. Алахтайлар аал чӧбінде 10 депутат саналча. Полған на муниципальнай пӱдісте анын чирлерінін ӧӧн планы тимнелче, анда анын статузы кӧзіділерге кирек. Амға теере ол чирлер аал хониинаң тузаланҷаң статустығ. Итсе, аал чӧбінің депутаттары ӧӧн планның статузын промышленность зоназына алыстырардаңар чарадығ алған полғаннар. Че чуртағҷылар, постарының сағыс-кӧңнін санға албин, харанға алылған чарадығдан тоғыр полып, ол чарадығ чох иділген.
Алахтайлар аал чӧбінің пазы Леонид Чаптыковсар кӧрерге дее айастығ. Ол ам масханың паза тӧстің аразында полчатханға тӧӧй нооза. Пір саринан, тізең, ӱлгӱлер разрезтернең иділген чӧптезіглерні толдырарға киректелче, орында, тізең, чуртағҷылар тоғыр парчалар.
- Салғын аал ибіре чирлерні чуртағҷылар пайларнан алғлап алғаннар. Піреезі пайын разрезке садыбысхан. «Майрыхский» разрезтiң тоғыс муң гектар чирде тоғынарға чарадылчатхан Москвада пирілген лицензиязы пар. 16 апрельде аал чуртағҷыларынаң чыылығ иртірілерге кирек полған, че разрез аны иртірер сурынызын нандыра алып алған. Ам хаҷан андағ чыылығ полары пілдістіг нимес. Чыылығ иртірердеңер чарлағ чарыхха сығарылған соонда пір ай иртіп парза ла, ол иртірілче. Пу чағында ол иртпес.
«Разрез Майрыхский» ООО тузаланар чир участогын аал хониинаң тузаланарын производство объектіне айландырардаңар чоохтаза, піс ам орындағы чуртағҷыларның сағыс-кӧңнінҷе ле тудынарбыс. Олар хайдағ сағыс кӧзідерлер, андағ чарадығ алылар, - теен Леонид Чаптыков.
Салғын аал ам хайдағ тозында чуртапчатханын піс позыбыс хараанан кӧргебіс. Аал хыринҷа пірсі пірсінің соонҷа хара тас таарлалған аар самосваллар парчалар. Тубан чіли турчатхан тозын тың кӧдірілбезін тіп, автоцистерна чолға суғ чай чӧрче, че ол тың на полыспинча, аның тузазы кӧп нимес. Хайди Леонид Семёнович хоза таныхтаан, аал чуртағҷыларының хай піреезі, ӧӧнінде улуғ частығлар, тураларын аарлығ пааҷа садып, компенсация алып, аннаң кӧзібізерге сағынча, че ӧӧн чон мыннаң парарға хынминча.
АЛНЫНДАҒЫ ЧУРТАС АЛАЙ АХЧА?
Пии паза Алтай аймахтарындағы алғым чазылар прай хазыл парзалар, андағы чирнің ис-пайы хаҷан полза тоозыл парза, оларны чахсы ӧзімніг чирге айландырып алар ондай полар ба? Хазна саринаң пу киректерзер кӧрзе, пілдістіг - хазнаа ахча кирек, налогтарнаң аймах бюджеттерзер илееде ахча кірер. Че прай ис-пайны - нефтьті, газты, хара тасты - садып ла,чуртап поларбыс па? Амды хазна ӱлгӱлері дее «нефть іңезінең» тӱзіп алар план тутчалар нооза. Производствоны ла тилідіп, чонның чуртазын чахсы синге кӧдірерге чарир.
Мындағ тоғыстарнаң хазна предприятиелері айғасхан ползалар, олар тоғынып алған ахча прай хазна бюджедіне кірерҷік. Че піс ам рынок оңдайында чуртапчабыс. Предприятиелернің кӧбізі акционерлер пірігістері пол парған. Мында пілерге кирек, хайдағ даа производствоны тоғындырза, ибіркі чир-чайаанға хайдағ-да ӱрег иділче. Анзы прай тилекейде андағ кирек полча. Аннаңар ӧӧн чоох апарарға кирек чир-чайаанға, чуртағҷыларға теелчеткен ӱрег синін илееде алай саңай хызыр салардаңар. Ол пӧгіннең производство предприятиелері экологияны сайбабас, ағаа улуғ ӱрег итпес наа технологияларнаң тузаланарға харасчалар.
Піс наука-техника, промышленность производствозы тилізінең тоғыр пол полбаспыс. Хакасияда энергетика, алюминий паза хара тас отрасльлары ин пӧзік тиліс кӧзітчелер, олардаңох регионның бюджедіне илееде ахча кірче. Энергетика паза алюминий производствозы республикада кӧп чыл тоғынчатхан полза, хара тас анирына халғанҷы туста улуғ хайығ салыл сыхты. Пии аймаандағы хара тастың качествозы уғаа пӧзік осхас. Хайди чоохталған, ол хазнаның стратегическай ис-пайына саналча. Аны піс, пірдеезіне пирбин, чабыра пас салып, одыр полбаспыс.
Орындағы чонның сағыс-кӧңнін санға аларға хайди даа кирек. Аның тоғырланыстарын санға алып, хара тас анир предприятиее позының производствозында хости ааллар чуртағҷыларына тоғынҷан наа орыннар пирерге, кирек полза, оларны анда тоғынҷаң профессияларға ӱгредерге кирек полар. Ідӧк экологияны хайраллир пӧгіннең, производствода тузаланған суғны, ибіркі киині арығлаҷан системалар пӱдірерге кирек. Хайди молҷапча «Разрез Майрыхский» ООО-ның устаа, Салғын аалның чуртазын истіг идерге предприятие прай ондайнаң хабазар.
Пілдістіг, пу сурыға аймах кӧрістер пар, нинҷе кізі, анҷа кӧріс. Че амды чӧптезіглер иділ парғанда, улам разрезтің пу участокта хара тас анир лицензиязы парда, анда тоғыстар апарылар. Орындағы чуртағҷыларға, постарына хайдағ тузалығ нимелер аннаң алып алардаңар сағынып, предприятиенең пір чӧпке килерге кирек полар.
Автор :
Николай СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы