ТОҒЫС ПАЙРАМ ДАА ТУЗЫНДА ТОХТАДЫЛБАС
06.08.2019
Хабарлар
ХакНИИЯЛИ-ға - 75 чыл. Пайрамға удур наука институдының тоғынҷылары, республика хабарҷыларынаң тоғазып, чапсых істезігліг тоғыстарынаң ӱлескеннер
Пӱӱл ХакНИИЯЛИ пайрамын таныхтапча. 75 чыл мының алнында 31 июльда 1944 чылда Хакас облазында тілнің, литератураның паза тархынның наука-істезігліг институдын тӧстирге чарадылчатханнаңар пічік алылған. Анда РСФСР-ның чон комиссарлары чӧбінің кнезі Алексей Косыгин хол салған. Ол институттың істеніс чолына пастағы хаалағ полған. Соонаң, пу чарадыға тӧстеніп, хоза ікі пічік алылған, олар ідӧк істезігліг институт тӧстиріне теелгеннер.
- Ол туста Илбек Ада чаа парчатхан, че андағ даа сидік туста хазнабыс науканың таңдағызынаңар сағыссыраан, - иргі, сарғал парған пічіктерні чонға кӧзідіп, таныхтаан ХакНИИЯЛИ директоры Валентина Тугужекова.
Аннаң сығара илееде тус ирт парған. Пӱӱн ХакНИИЯЛИ улуғ тоғыс апарча. Иң не пастап ол ӧбекелерібіс соонда халған ис-пайны хайраллапча. Аның тоғынҷылары Ӱстӱнзархы Сибирьде археология істезіглерін апарчалар, Хакасияның ирткен паза амғы тустағы чуртазын ӱгренчелер, хакас тілін паза литературазын хайраллап тилідерінҷе улуғ тоғыс апарчалар. Чыл сай институт чыындылар, журналлар паза аймах наука тоғыстарын чарыхха сығарча. Ідӧк анын учёнайлары аймах грант марығларында тӧреміл утчалар.
Валентина Николаевнаның таниинаң, олар чоннар аразындағы палғалысха улуғ хайығ салчалар. Іди халғанҷы туста республикада чоннар аразындағы экспедициялар тоғынғаннар. Чоох чоғыл, олар прайзы ХакНИИЯЛИ-ның кӱстенізінең иртірілгеннер. Кӧзідімге, Япониядағы учёнайларнаң пістіңнер Хакасияның мынның алнында тимір анаан орыннарны істескеннер. Ӱр ниместе ле Хыдаттағы археологтар пол парыбысханнар. Че хабарҷыларға «тіріг» кӧзідім полғаннар Франциядағы учёнайлар. Олар ирткен тоғазығда араласханнар.
Монако княжествозының тархын алнындағы антропология музейінің администраторы, наука докторы Жером Магай ХакНИИЯЛИ-наң пірге илееде тус тоғынча. Ол пістің наука институдыбыстың археология пӧлиинің устағҷызы, тархын наукаларының кандидады Юрий Есиннең хада Моол чирінде ирткен істезігліг чорыхтаңар сағыстарынаң ӱлескен. Анда учёнайлар скифтернің мының алнындағы сыраттарын (керексурларын) істескеннер. Ол, тізең, улуғ орынға чайыл парған пӱдіріг. Хайди істезігҷілер таныхтааннар, кӱрген ӧзенінең ибіре тайығлығ тастар кӧп, полған на тас алтында пірер-ікілер ат пазы чатча. Учёнайлар сыыраттарға ӱс муң чыл пирчелер, че олар 50 - 100 чыл пӱдірілтірлер. Іди пір кӱрген хыринда ла ікі муң азыра атнаң тайығ иділтір. Аннаңар ол улуғ орынны тиксі кӧріп аларға наа технологиялар чахсы полысханнар. Дрон киидең 500-че сом иткен. Компьютернің ӧнетін программазы, тізең, оттар аразындағы тастарны прай кӧзіткен. Ол сомнар хоостыра учёнайлар сыыраттар пӱдізінің планын тимнееннер. Ідӧк наа технологиялар тастарда хоосталған сырларны тирең істезерге оңдай пиргеннер. Аны хоостыра наука тоғынҷылары ідӧк улуғ тоғыс апарчалар.
- Наа технологиялар пістiң, учёнайларның, тоғызын илееде нииктепчелер паза ісіезіг тузын хызырчалар. Ағаа хоза, прай ол ниме пічікте халча нооза. Соонаң прай ол ондайларнаң Хакасияда иртер істезіглерде тузаланарлар, - чоохтаан тархын наукаларының кандидады Юрий Есин. - Пӧгінде - мыннаң мындар пу тоғысты апарары паза наа ондайларны тилідері.
Чоохтирға кирек, пӱӱл ХакНИИЯЛИ тоғынҷыларының тоғызы улам на кӧп. Тиксі істезіглердең пасха, учёнайлар институттың пайрамына тимненчелер. Іди ӱлӱкӱн хоостыра институт студенттер аразында «Сойан-Алтайның паза хыриндағы чирлернің чоннары паза культуралары» істезігліг тоғыстар мариин иртірче. Анда Хакасиядағы, Тува, Алтай республикалардағы паза Хызылчар крайындағы студенттер аралазарлар. Марығ 1 сентябрьдаң пасти 30 ноябрьға теере иртер.
Ідӧк институт тоғынҷылары, хакас аалларынҷа чӧріп, тілібістің пӱӱнгі чуртазын паза кип-азаабысты істесчелер. Хак-НИИЯЛИ-ның наука тоғынҷызы Раиса Абдинаның искіриинең, ол проекттің салтарлары чыл тоозылғанҷа пілдістіг полар.
Че ӧӧн пайрам 26 -28 сентябрьда полары кӧрілче. Ол Ағбанда, «Кізілер паза тус: Хакасияның тархын летопизі» чоннар аразындағы форум пастыра иртер. Ол кӱнде учёнайлар «тегілек стол» кистінде аймах сурығлар кӧдірерлер. Форумда кӧп аалҷы учёнайларның аралазары кӧрілче.
Автор :
Екатерина ИНДЫГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы