ЧАЙААЧЫ ЧОЛҶА - 70 ЧЫЛ, ЧОН ЧӰРЕЕНДЕ - 100 ЧЫЛ
26.11.2019
Хабарлар
Пайрамнығ чыл. 2019 чылда Хакасияның писательлер пірігізіне 70 чыл паза поэт, писатель, драматург Михаил Кильчичаковха 100 час толчатханын таныхтап, улуғ пайрам ирткен
ЧАЙААЧЫ ЧОЛҶА - 70 ЧЫЛ, ЧОН ЧӰРЕЕНДЕ - 100 ЧЫЛ
Пайрамнығ чыл. 2019 чылда Хакасияның писательлер пірігізіне 70 чыл паза поэт, писатель, драматург Михаил Кильчичаковха 100 час толчатханын таныхтап, улуғ пайрам ирткен
ПАСЧАТХАН УСТАРДАҢАР СӦС
Москвадаң 70 чыл мының алнында, 28 мартта 1949 чылда, писатель Н.Г.Доможаковтың адына СССР-ның писательлер пірігізінің Хакасиядағы пӧлиин азардаңар чарадығ килген. Аның пастағы араласчылары Николай Доможаков, Иван Костяков, Иван Котюшев, Иван Кычаков полыбысханнар. Аннаң пеер, пірігістің тархыны пазылып, ӱзілбес тоғыс пар сыххан тиирге чарир. Хакасиядағы писательлер пірігізінің кнестері Н.Г.Доможаков, И.М.Костяков, М.Е.Кильчичаков, П.А.Трояков, М.Н.Чебодаев, В.Г.Майнашев, Н.М.Ахпашева, Г.Г.Кужакова, И.П.Топоев, Л.В.Костякова полғаннар. Амды аннаң А.В. Курбижекова устапча.
2019 чыл тоозыларына пір ле ай хала парды. Хакасиядағы танығлығ киректернің салтарларын идер тус чағдап килген. Чыл тооза пірсі пірсінің соонда иртірілген мероприятиелерде маң чохтанғаннар. Хайди тус табырах ирт парғанын сизінмин дее халчалар, неке.
Хакасияның писательлер пірігізі, Литераторлар туразы, пасчатхан улус, культура тоғындылары, пӱӱл республикада Писатель чылы чарлалып, улуғ тоғыс апарғаннар. 21 ноябрьда С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінде Писатель чылына паза поэт Михаил Кильчичаковтың 100 чазына чарыдылған пайрам ирткен. Пасчатхан улусты Хакасияның пазы Валентин Коновалов алғыстирға килген паза аарластығ сыйыхтар читірген.
- 70 чыл - ол асхынах нимес тус, - таныхтаан Хакасияның пазы. - Пӱӱнгі кӱнде республиканың паза тиксі Россиянин, чайаачы устарының алнында улуғ пӧгіннер турча. Алнынзар хаалағ полар ӱчӱн, культура алнында парарға кирек. Пӧзік культуралығ паза пілістіг ле кізі пасхазын алнынзар апарар. Пістің республикада Хакасияның писательлер пірігізі тоғынчатханы уғаа чахсы!
Чайаачыларыбыс чонға иң чарых сағыстарын читіріп, постарының соонӌа апарчалар. Сірерге тоозылбас-парбас чайаачыкӱс, сағыс, наа тоғыстар алғапчам!
Хакасия правительствозының сыйыхтарына кӧп чыл тёзімніг тоғынған ӱчӱн таныхтатханнар: «За заслуги перед Хакасией» орденнең РСФСР-ның саблығ культура тоғынҷызы, пастағы драматург ипчі, Хакасия искусствозының саблығ деятельі Валентина Шулбаева; «Трудовая доблесть Хакасии» медальнаң поэт Наталья Ахпашева, писательлер Лариса Степанова (Катаева), Юрий Черчинский; Хакасияның Аарластығ пічиинең литераторлар Виктория Карамашева, Нина Майнагашева, писательлер Надежда Фрузорова, Алексей Козловский; алғыстас пічиинең Алексей Грек, Александр Котожеков, Илья Топоев.
- Пӱӱл пістің республика, Хакасияның писательлер пірігізшің 70 чылын, поэт Михаил Кильчичаковтың пайрамнығ 100 чазын таныхтап, килчеткен чӱс чылға алнынзар кӧрче, - таныхтаан Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев.
- Мағаа Писательлер пірігізінің пастағы хакас кнезі Николай Георгиевич Доможаковнаң таныс поларға ӱлӱс тӱскен. 54 чыл мының алнындох ол аалларда хакас тілі чітчеткеннеңер сағыссыраан. Соростың адынаң осхас гранттар сылтаанда хакас тілін ӱгренері чіт сыххан. 25 чыл мының алнында республиканың Ӧӧркі Чӧбі пастағызын «Хакас тілі хазна тілі полчатханнаңар» закон алыбысхан. Амды 35 процент хакас пос тілін пілбинче. Хайди тіпчелер, тіл чох - чон чоғыл, чон чох - ағырсымнығ сурығлар чоғыл...
Владимир Штыгашев революция соонаң СССР-ның чоннарына пічік айландырылғанын таныхтаан, ол киректі мыннаң мындар узарадарға чӧп пирген. Ирткен тустаң полар туссар парарға кирек теен ол. ХакНИИЯЛИ-ның ученайлары, филологтар, ӱгретчілер хакас тілі тилізіне кӱс салзыннар тіп таныхтаан устағҷы. Писательлерге, тізең, пос тілінең па-зарға, пӱӱнгі кӱннің технологияларынаң тузаланарға алғаан. «Кічіг алай улуғ чайаачы тоғыс ползын, че ол чылларнаң тимнелген, тирең сағынылған тоғыс», - чоохтаан Владимир Штыгашев.
Хакасия Ӧӧркі Чӧбінің алғыстас пічиин Писательлер пірігізінің кнезі, прозаик, тахпахчы Альбина Курбижекова, Литераторлар туразының директоры Надежда Бурнакова алғаннар. Хакасияның Улуғлар чӧбінің «Чахсы киректер ӱчӱн» ордені филология наукаларының кандидады, Н.Ф.Катановтың адынаң сыйииның лауреады Валентина Майногашеваа, писательлер Владимир Балашовха, Валентина Татароваа, «Хуртуйах тас» музейнің наука тоғынҷызы Леонид Горбатовха пирілген. Улуғлар чӧбінің алғыстас пічиине писательлер Галина Казачинованаң Татьяна Казанаева турысханнар.
Танығлығ кӱнде Хакасияның культура министрі Леонид Ерёмин алғыстас пічіктерін чонның сағыс-кӧгізін пӱдірчеткен устарға читірген: Юлия Тарабароваа, Юрий Абумовха, Геннадий Маерковха, Александр Урановха, Ольга Зелееваа, Полина Кондауроваа.
Пайрамнар кӱнінде хонҷых регионнардаң аалҷылар кӧп полған. Россияның писательлер пірігізінін кнес хачызы, Россия культуразының саблығ тоғынҷызы, Алтай чон поэді, тюрколог-востоковед Бронтой Бедюров Хакасиязар ааллап килерге хаҷан даа ниик паза ӧріністіг тіп таныхтаан.
- Пістің чоннарның культуразы, тіллері тӧӧй, - чоох тутхан Бронтой Янгович. - Хакас алай алтай поэт ползын, че Россияны олар тилекей синінде кӧртізерге турыстьіғлар. Писательлер пірігізі хаӌан даа литератураны, тілні, чонны тилітчеткен орын полған. Пос тілінең пасчатхан писатель ікі хати махалығ кізі полча, тілбесчі, тізең, ӱс хати махалығ. Глобализация тузында хайди даа пос тілінең пазарға киректелче.
Алтай чонның саблығ писательі Бронтой Бедюров, пасха регионнарнаң тиңнестірзе, Хакасиядағы писательлер чахсы чуртапчалар тіп таныхтаан, правительство синінде сыйыхтар пирілчеткеніне чӧпсінген. Россияның писательлер пірігізі адынаң Аарластығ паза алғыстас пічіктерін пасчатхан устар Татьяна Майнагашева, Юрий Иванов, Анатолий Султреков, Сергей Майнагашев, Ольга Тараканова, Нина Богатырева, Инга Русакова алғаннар. Хакасияның писательлер пірігізі Дина Бударинаны, Ирина Бутанаеваны паза Геннадий Синельниковты алғыстастығ пічіктернең таныхтаан. Хакасияның писательлер пірігізінің кнезі Альбина Курбижекова прайзын таныхталчатхан пайрамнарнаң алғыстаан, республикабыс чайаачыларға пай полчатханын искірген. Писательлер пірігізінің ӧӧн тоғызы ол книгаларны чарыхха сығарары полча. 70 чыл аразына муң артиинаң хоос литература чарых кӧрген. Кинделерні сығарар тоғысты культура министерствозы, Литераторлар туразы чахсы апарчалар. Республика библиотекаларынаң хада-пірге тоғыс апарылча.
МИХАИЛ КИЛЬЧИЧАКОВТЫҢ ИЛБЕК ІЗІ
Нименең танығлығ кічіг хырлас айының 21-ҷі кӱні? Поэт Михаил Еремеевич Кильчичаков 21 ноябрьда, Ах чарых Михаилнің кӱнінде, тӧреен. Пӱӱл илбек хакас поэттің чылы чарлалған, 21 ноябрьда Михаил Кильчичаковха чарыдылған регионнар аразындағы конференция ирткен. Наука-практикалығ конференция «Михаил Кильчичаковтың Россия чоннарының культуразында артызылған чайаачы ис-пайы» адалған. Анда Хакасияның, Тағлығ Алтайның, Саха (Якутияның), Туваның ученайлары араласханнар. Конференция Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотекада ирткен.
Конференцияны азып, Хакасияның культура министрі Леонид Ерёмин, национальнай паза территориальнай политика министрі Михаил Побызаков, М.Е.Кильчичаковтың хызы Елена Кильчичакова чоох тутханнар. «Иң пастағызын пабама чарыдылған конференцияны иртірчеткен ӱчӱн прайзына улуғ алғыс! - чоохтанған хызы Елена Михайловна. - Пабамны ундутпаазар, улуғлапчазар, аның адын чиит тӧлге читірчезер. Пабам прай чӱреенең Хакас чиріне, пос чонына хынған. Аны Москвазар чуртирға, тоғынарға хығырғаннар, че ол Хакасиядаң парарға ынабаан». Елена Михайловна іҷезінің чолын пасча, юрист ӱгредиин алған. Амды аның Москвада адвокаттар конторазы маңнаныстығ тоғынча. Андар айланған хакастар полызығ чох халбинчалар. Михаил Еремеевич хызына хаҷаң даа поғдархаҷаң.
Пленарнай чыылығда ХакНИИЯ-ЛИ-ның устағҷызы, тархын наукаларының докторы, профессор В.Н.Тугужекова, Михаил Еремеевичтің чуртас чолын істезер тоғысты узарадып, монографиялар тимнирге киректелчеткеннеңер чоохтаан. Профессор чайаачының чуртазын тӧрт чардыхха чарча: олған тузы, Илбек Ада чаа тузы, Москвадағы ӱгренізі, чайаачы чуртазы. ХакНИИЯЛИ-ның род ағазын істесчеткен лабораторияның устағҷызы Алексей Нилогов Кильчичаковтарның сӧӧгін 17 чӱс чылдаң сығара істестір. Тағ харғазына кірчеткен род Кылчычак Бастаевтең сыхтыр. Ученай пу родты 7 тізекке теере ӱгренген одыр.
Философия наукаларының докторы Лариса Анжиганованың «акторлар» теен оңнаға хайдағ кізілер саналчатханнаңар истерге чапсых полған. Актор - ол этностың чуртазына алызығларны, пӧгіннерін кирчеткен кізі. Михаил Кильчичаков андағларның санына кірче. Аның чуртазында пастағы орында хаҷан даа Хакас чирі, чоны, тілі турған. Чыылығда «Михаил Еремеевич Кильчичаков (1919 - 1990чч.)» библиография киндезінің презентациязы ирткен.
Пленарнай чыылығны секциялар тоғызы узаратханнар. «М.Е.Кильчичаков. Аның чайаачы омазын чарыдары паза Россия чоннарының культуразына хозымы» секцияда тархын наукаларының кандидады Леонид Горбатов Асхыс аймаандағы Чоғархы Тӧӧ аалда Михаил Кильчичаковтың адынаң пастағы литература музейі азылғаннаңар, аның тоғызының тузазынаңар искіріг иткен. Аннаң пасха, пу секцияда Михаил Кильчичаковха чарыдылған Л.Р.Кызласовтың адынаң чир-суғ ӱгренҷең музейдегі паза Национальнай архивтегі чыындылардаңар чоохталған.
ХакНИИЯЛИ-ның ӧӧн наука тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады Лариса Челтыгмашева «М.Е.Кильчичаковтың олған литературазындағы хоос оңдайлар» темаҷа искіріг тимнептір. «Олғаннарға чайаачы тоғыстар пазары оой нимес, - таныхтаан Лариса Викторовна. - Пасчатхан кізее олғанға ниме хығырарға хынығ полчатханын, хайиин ниме тартча чахсы пілерге киректелче. Михаил Еремеевич кічіглерге кибелістер паза нымахтар пасчаң. Ол чонның пазылбин пӱткен чайаачызына тӧстенҷең. Аның олғаннарға чарыдылған тоғыстары аймах чылларда «Ах Тасхыл» альманахта, «Кічіг туңмаңахтарға» киндеде сыхханнар... »
Филология наукаларының кандидады Наталья Таскаракова Михаил Еремеевич осхас морсымнығ, пай хакас тілліг кізі чоғыл теен. Ӧӧні ол тілнің сілии полча нооза. Че, хомзынысха, амғы студенттер аның чайаачызын істезерге хынминчалар. Амғы чииттернең поэттернің кибелістерін ӱгренерге флешмобтар хоостыра ниик осхас. Наталья Николаевна Чоғархы Тӧӧдең пасталған «Чатханның илбек чолы» эстафетадаңар чоохтаан. Анда Асхыс, Пии, Ағбан пилтірі аймахтарының ӱгренҷілері паза хакас кафедразының студенттері араласханнар.
Конференцияның ікінҷі секциязы «М.Е.Кильчичаков паза Россияның национальнай литературалары» адалған. М.К.Аммосовтың адынаң алтынзархы-іскеркі федеральнай университеттің студенті Прокопий Софронеев «М.Хараның, М.Кильчичаковтың, С.Суразаковтың поэзиязында чааңының омазы» теманы чарыттыр. Макар Хара (Кузьмин) 1915 чылда тӧреен. Чаа алнында Москвадағы журналистика институдын тоозыбызып, хабарҷы полып тоғынған. Аның пастағы кибелістері Илбек Ада чаа тузында чайалтырлар. Тоғызында поэттернің кибелістерінде аймах нация чааҷыларының омазы тиңнестірілче. Полған на поэт пос чон чааҷызын махтапча, че прайзы ынархас, хыныс, алғас, харғас, сӧс пирер теманы чарытчалар.
Профессор Виктория Карамашева поэттің хырығ озаринзар чӧрген чорыхтарынаңар чоохтаан. Ӧӧнінде Моол чирінде паза кидеркі хазналарда полғанын сағысха кирген. Пу секция тоғызында Михаил Кильчичаковтың кибелістерінің тілбестеглерінеңер, произведениелеріндегі ойыннардаңар, алыптығ нымахтардаңар чоох парған.
ТИЛЕКЕЙ ООЛҒЫНА ЧАЙААЧЫ ИИР
С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінің улуғ залында Михаил Кильчичаковха чарыдылған «Іҷем абытхан нымзах пизіксің... » чайаачы иир ирткен. Культура кінінің улуғ залына толдыра чыылған чонға поэттің чуртазынаңар аны пілген кізілердең истіп аларға чапсых полған полар.
- Пӱӱнгі конференцияны кӧріп, Михаил Кильчичаковтың кибелістерін, сарыннарын истіп, поэттің кӧңні чонға читчеткенін сизінгем, - чооғында таныхтаан Бронтой Бедюров. - 100 чыл ирт парзын, че ол чоны аннаң андар чуртирына киртінген. Ах чарыхтаң парыбысханнаң 30 чыл ирт парған даа полза, ол сірерге уламох чағын полып одырча. Михаил Еремеевич илбек писательлер санына кірче. Аны пілген кізілернің саны даа ас полып одырча. Кізілер ах чарыхтаң парып одырчалар, че поэт паза ырӌы хаӌан даа чуртир.
Мағаа аннаң танызып, чоохтазарға ӱлӱс тӱскеніне ӧрінчем. Пастағызын Михаил Еремеевичке 10 класста ӱгренчеткенде тоғасхам. Ол андада Горно-Алтайсксар ааллап килген полған. Прайзына азых, хыйға, хормачыкізі пісті сах андох аптап алған. Чуртазымда ол чіли татхыннығ чей хайнадыбысчатхан кізее паза тоғаспаам.
Аннаңар «Хакасия - ол Кильчичаков, Кильчичаков - ол Хакасия» тіӌеңнер. Хакас поэт чирінің ағырсымнығ сурығларынаң чуртаан, 21 чӱс чылда чоны хайди чуртирдаңар сағыссыраан.
Хызы Елена Михайловна тилекейні пабазының кӧрізінең ӱгреніп одырғам, ол мағаа илбек кізі полған теен. «Ӱгредігліг, пілістіг кізее чоллар азых тіҷең ол, - сағысха кирген Е.М.Кильчичакова. - Пасхазына хайығ салбинчатханнарға тарынмасха, чир ӱстӱнде тӧӧй кізілер чоғыл тіп ӱгреде чоохтаҷаң полған. Ідӧк алҷаас иткен кізінің сын оңдайын, чахсы сарин кӧрерге кирек полчатханына ӱгреткені мағаа тоғызымда туза полча. Мин Кильчичаковтар родынаң, Хакасиядаң сыхханыма поғдархапчам. Пабамның сылтаанда чӱреем Хакасияа пиріл парған!»
Елена Михайловна іҷе-пабазы хайди танызып алғанын сағысха кирген. Пастап іҷезі Хакасияны чылығ Абхазия чирі тіп сағынған полтыр. Михаил Еремеевич танызарға килгенде, іҷезінің ууҷазы аны хыдат оол полар сағынтыр. Михаил Кильчичаковты тилекей поэді полча тиирге кирек.
Чайаачы иир тузында хынығ кирек пол парған. Сценазар хайдағ-да оолағас сыға салған, Елена Михайловнаны тохтадып, «Хакасиям минің» кибелісті тыыда хығыр сыххан. Оолағас айдас чоохтанған соонаң иирні апарчатханнар, хайхап парып, программаа кирілбеен паланың адын сурғаннар. Артемий Котожеков полтыр. «Хайдағ туртухпас махачы оолағас!» - махтааннар аны.
А.М.Топановтың адынаң Хакас национальнай театрның артисттері чайаачы иирде Михаил Кильчичаковтың чуртас чолынаңар чапсых ойын кӧзіткеннер.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде