ЧЫЛЛАР ТОБЫРА - ЫР-САРЫННАҢ ПАСТАҒЫ ХААЛАҒЛАР
29.11.2019
Хабарлар
«Чон кӧглеріне» - 30 чыл. «Чон кӧглері» хакас чонның фольклор ӧмезі 1989 чылда тӧстелген. Пӱӱл аның араласчылары пайрамнығ 30 чылын таныхтапчалар
Ирткен чыллар аразына Хакасияның танығлығ ӧмезі пол парған «Чон кӧглерінзер» нинҷе кізі чӧрген полҷаң? Пу тусха ансамбль пайрамнығ 10, 20 чылларын таныхтаан. Амды 30 чылын таныхтапча, аның араласчылары даа постың пайрамнығ частарын тӧреміл иртір турғаннар.
Полған на киректің пастағҷызы поладыр. Пу кирек 1989 чылда «Ленин чолы» газетада сыххан чарлағдаң пасталған. Ол чарлағда композитор Нина Катаева национальнай кӧглерні толдырарға хынчатханнарны тӧстелчеткен ӧмезер чӧрерге хығырған. Андағлар табылғаннар паза ӱндескеннер. Мында адап пирерге кирек пастағы араласчыларны: Галина Кискидосова, Галина Токмашова, Галина Чаптыкова, Ираида паза Валентина Саковалар, Елизавета Чаптыкова, Валентина Саражакова, Фаина Упхонова, Анфиса Райкова, Татьянанаң Олег Шулбаевтер... Анда пос кӧңнінең ырлапчатхан, сарынға чайалған улус чыылыс парған. Олар аймах тоғыстарда істенгеннер.
Репетициялар соонаң 1990 чылда ӧме пастағы ойынынаң чатханға чарыдылған семинарда тахпахтар толдырып сыххан. Че пастап аның ады чох полған. «Чон кӧглері» тіп аны писатель паза журналист Олег Шулбаев адап салған.
Фольклор ӧмезінің тӧстегҷізі Нина Викторовна Катаева тиксі чуртазын музыкаа чарыт салған. Композитор Хакасияның саблығ культура тоғынҷызы, СССР культуразының отличнигі, істеніс ветераны пӧзік аттарға турысхан. Ол 50 чыл артиинаң чайаачы тоғызында хакас чонның кӧглерін істескен. Аның пай чыындызына хакас, алтай, тува чон сарыннары, чатхан кӧглері кірчелер.
Композиторның істезігліг тоғызы тикке парбаан, «Чон кӧглері» ӧме тӧстир сағызын чуртасха кирген. Ӏди фольклор ис-пайы паза аның позының кӧглері чонға читіріл сыхханнар.
КИБІРЛІГ ӦМЕНІҢ ЧИДІГЛЕРІ
Нина Викторовна «Чон кӧглерінең» 28 чыл устаан. Пу ӧменің араласчылары, пӱӱнгі кӱнге теере тӧстегҷінің сағызын хайраллап, аның тоғызын узаратчалар. 1998 чылда ол «Чон ӧмезі» атха турысхан. Аннаң пеер мындағ атха турыстығ полчатханын полған на ӱс чыл пазынан арачылапчалар.
Таныхтирға кирек, «Чон кӧглері» ӧменің чайаачы программазы алғым паза пай. Олар хор, инструментальнай, соло кӧглерін, тахпахтар, кибірліг ырлар толдырчалар. Ідӧк оларның репертуарын хакас композиторларның сарыннары пайытча. Артисттер пастағызынаң сығара чазағлығ кибірліг хакас кип-азаанаң кӧрігӌілер хайиин тартханнар. Чон кӧг тиріглерінең ойнап, ойыннарын чазапчалар.
Пастағы пӧзік чидіг алай ба чиңiс кізі сағызында хаӌанға даа халадыр, ӧрчіліг іс артызадыр. «Чон кӧглері» 1990 чылда Юнеско иртірген «Байкал - тилекей суры» чоннар аразындағы фестивальда, аралазып, лауреат полыбысхан. Фестивальда, Россия регионнарынаң пасха, хырығ озаринаң аалӌылар полғаннар: Голландия, Дания, Англия, Швеция, США, Австралия, Монголия... Андада чир-суғӌыларыбыс Хакасияны турыстығ кӧзіткеннер паза пасхазын кӧріп алғаннар.
2002 чылда «Чуртас ағазы» чоннар аразындағы хоос чайаачылар фестивальына Тувазар чӧргеннер, I степеньніг лауреат ат алғаннар. 2004 чылда Алтай Республикадағы «Тіріг суғ» фестивальда пістіңнерге чир-чайаанға пазырар кибірні иртірерге ӱлӱс тӱскен. 2003, 2004, 2010 чылларда «Чон кӧглері» Суста иртчеткен «Сойан хурчаа» этническай кӧглер фестивальында республика ӱчӱн турысхан. 2010 чылда «Этнокӧглер кип-чооғы» номинацияда «Алтын Ирия» сыйыхты алғаннар.
2007 чылда «Чон кӧглерін» хакас чонның кибірліг культуразын хайраллапчатхан ӱчӱн «Хакасия Россияа пірікеннең пеер 300 чыл» медальнаң таныхтааннар. Пу ӧме мыннаң даа пасха кӧп сыйыхха турысхан...
САРЫН САРНАЗЫП, ПЛЕСЕТ САЛЧАЛАР
2017 чылдаң «Чон кӧглері» фольклор ӧмезінең Ираида Карачакова устапча. Ол, аның солизі полып, андар 25-че чыл чӧр салған. Хормейстер паза хоос устағӌы Ираида Евдокимовна ӧмезер хайди килгенінеңер, чайаачы тоғыстаңар чоохтапча:
- 30 чыл аразына «Чон кӧглерінзер» нинӌе кізі чӧргенін чоохтап таа полбас. Амғы араласчыларның кӧбізі андар тӧстелгеннең сығара чӧрче. Прайзы кӧглирге чайалғаннар, плесет салчалар, ойыннарда араласчалар паза кӧг тиріглерінең ойнапчалар. Мині ӧмезер чӧрерге Нина Викторовна хығырған. Пірсінде тасхар пастыр парчатханымда, ол мағаа тоғас парып, тидір: «Ираида, кил піссер, сарнирзың». Аның соонаң парғам. Че мин ол туста экскурсиялар апарӌаңмын.
Маң чох туста кӧглирге чӧрерге киліспин парӌаң. Репетицияларны иртірзең дее, хайтпас тееннер мағаа. Пос кӧңнінең чӧріп, истен парғам, ыр-сарынға тартыл парыбысхам тиирге чарир. Пеер килзең, пос тілінең тосханӌа чоохтазып алчазың. Город аразында хакас тілінең тилем не чоох алыс полбассың нооза. «Чон кӧглері» чонны піріктірчеткен, сӧбірелерні ынағластырчатхан ӧме полча тиирҷікпін.
Ираида Карачакова ырға чайалған сӧбіредең сыххан. Аның ӧбекелері уғаа чахсы тахпахтаӌаңнар. Итсе-де, «Чон кӧглерінің» араласчылары прайзы даа андағ сӧбірелердең сыхханнар, аға-ууӌаларының ырларын ундутпааннар. Ӧменің полған на араласчызынаңар алынӌа книга пазарға чарир. Оларның чарым чуртазы «Чон кӧглерінең» палғалыс парған.
Пӱӱнгі кӱнде «Чон кӧглері» фольклор ӧмезінзер 45 - 83 частығ 23 кізі чӧрче. Оларның читі араласчызы хакас чонның кӧг тиріглері ансамбльында ойнапча. Пӱӱл 6 декабрьда «Чон кӧглері» ӧме пайрамнығ 30 чылын таныхтир. Ирткен чыллар тобыра олар чон кибірлерін, хайраллап, ӧсчеткен тӧлге читірчелер. Чайаачы ӧмені прай чон пайрамнаң алғыстапча!
Автор :
Тимнеен Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде