ААР АЙЛАНЗА, АЛАСТАПЧА, ПЕЕР АЙЛАНЗА, ХОРМАЧЫЛАНЧА
25.03.2020
Хабарлар
Пӱӱн - Россияның культура тоғынӌызының кӱні. Асхыс аймаандағы Чоғархы Тӧӧ аалдағы М.Е.Кильчичаковтың адынаң Литература музейі Оңхак аалдағы «Хуртуйах тас» музейінің пӧлии полча. Аннаң Надежда Боргоякова устапча
«ААЛҶЫ ПОЛЫҢАР!»
... 9 август 2013 чыл. Ап-айас кӱн. Чикпек таныӌах сала саапча. Чоғархы Тӧӧ аалдағы пасталығ школа хыринда ӱс нап-наа тадар иб турча. Прай-зы ӧңніг шарларнаң чазалых. Хакас чонның кибірі хоостыра оларзар парчатхан чолның ікі саринӌа, ибіре тудылған сиден хастада, хазың ағастар чирге хази турғызылыхтар. Кӧппегес пӱрлері ле чиліӌекке сыбдырапчалар. Азынада тимнелген узун одырчыхтарзар чон иртлече. Аалӌылар пеер аймах-пасха чирлердең чыылысханнар. Пу кӱнде Чоғархы Тӧӧде Литература музейі азылча нооза! Ағаа драматург, писатель, поэт Михаил Еремеевич Кильчичаковтың ады пирілче. Аннаңар тиксі Совет Союзына сабланған чир-суғӌыбысты пілген, аарлаан улус прайзы мында полчатпас па. Алтай Республиканың Писательлер пірігізінің кнезі Бронтой Бедюров ідӧк музейні кӧріп аларға чидікпинчеткен. Олар Михаил Еремеевичнең хада чағын нанӌылар полтырлар.
Пайрамға республиканың паза аймахтың устағ-пастаа хайди даа килген.Че иң не чӱрексіністіг полған Михаил Еремеевичтің хызы Елена Михайловна Кильчичаковаа...
«Хуртуйах тас» музейнің тоғынҷылары аарластығ аалҷыларны прайзын айраннаң удурлапчалар. Аалдағы клуб устағҷызы Надежда Боргоякова - кибірліг кізі. Чон алнынзар оларнаңох хада сыхча, чыылған чонны алғыстапча, ибіркізін ирбен отнаң аластапча. Искен ползаңар аның орта тузаланчатхан сіліг хакас сӧстерін! Э-эк, чӱрек саңай «хайылча»!
Паза ла кӧрзе, Надежда Никифоровна хайнапчатхан хазаннарны пулғирға чӱгӱр парир... Мына ол кӧпчекке толдыра айран, сустып, ағыл килир...Тігде аалҷыларға хаңалҷостар чоохтап парча...
Клуб устағҷызы іди пу кӱн «Хуртуйах тас» музейнің тоғынҷыларына чахсы полысхан.
- Мин пістің аалда паза пір культура учреждениезі азылчатханына тың ӧрінгем. Амды прай ӱлӱкӱн-пайрамнарны хада иртір турарбыс тіп, чізе. Аннаңар, прай кӧңнім, кӱзім салып, музей азылчатханына чарыдылған пайрамны иртірерінде араласхам. Аалҷыларны удурлирға полысхам, - сағысха кирче Н.Н.Боргоякова.
Литература музейі азылған соонда, Надежда Никифоровнаа клуб тоғызынаң парыбызарға киліскен. «Хуртуйах тас» музейнің устағҷызы Оксана Горбатова, ӧткін оңдайын кӧріп, аны Хакасияда чалғыс литература музейінең устирға чӧптеп алған.
- Музей тоғынҷызы полыбысханыма пір дее хомзынминчам. Алған специальнозым хоостыра мин ӱлӱкӱннер паза улуғ мероприятиелер тимнир режиссер полчам. Клубта ідӧк тоғынғам. Музейде дее специальнозым тузалығ полча, -тіпче ол.
МУЗЕЙ ПАЗА ПИСАТЕЛЬЛЕР - ПІР КӰС
Хайди ӱстӱнде чоохталған, Чоғархы Тӧӧдегі Литература музейі ӱс тадар ибдең пӱтче. Пастағызында, иң улиинда, М.Е.Кильчичаковтын чуртас чолынаңар, пасха хазналарҷа чӧргенінеңер тоғыстар паза анын аарлығ сыйыхтары хайраллалчалар. Анда саблығ поэттің, писательнің, драматургтың произведениелерін печатать полған машинказын чапсых кӧрерге. Хызы пабазының очкизін дее музейзер ағыл пирген. Михаил Еремеевич Илбек Ада чаа араласчызы полған. Музейде ідӧк аның чаада кискен кип-азаа пар. Ікінҷі ибі, сала кічии, библиотека полча.
- Асхыс аймаандағы Чоғархы Тӧӧ аалдағы Литература музейінде чайғы сай Литература лагерьі тоғынча. Анда чиит чайаачылар араласчалар. Оларға мастер-класстарны Хакасиядағы Писательлер пірігізінің араласчылары пирчелер. Таныхтирға кирек, пеер килген аалҷылар сыйыхха полған на сай книгалар ағыл килчелер. Кічіглерге дее, улуғларға даа. Пылтыр лагерь регионнар аразындағы синде тоғынған. Пеер, хакасиядағылардаң пасха, Саха чирінің чиит поэт-писательлері кил парғаннар. Олар ідӧк постарының литературазын ағылғаннар. Ана мындағ книгалардаң тӧстелче пістің библиотека, - чарытхан музей устағҷызы.
Хайди таныхтапча Н.Н.Боргоякова, пӱӱнгі кӱнге Литература лагеры тоғынчатхан кӱннер аның иң хынған тузы полча. Пістің саблығ поэт-писательлерібісті удурлирға мағаа улуғ поғдархас ағылча. Хайдағ иптіг чоохтығлар олар! Хайди иптіг тудынчалар! Оларнаң хада чоох алысса, частарынзар даа хайығ айландырбинчазың. Читон час ас парғаннары пір дее пілдіртпинче. Книгаларында ла чуртас чолларын хығырыбыспазаң. Аннаңар чииттерге олар турыстыра кӧзідім полчалар тиирге кирек,- ӱлесче Надежда Никифоровна.
Музей тоғынҷылары адынаң ол улуғ алғыс ідӧк читірче аалдаң сыххан улусха.
- Оларның пірдеезі кічіг чир-суун ундутпинча. Кӧзідімге, экономика наукаларының кандидады, СССР-ның грек-рим кӱрезінче спорт узы Пётр Бурнаков чыл сай ідӧк уғаа кӧп книга ағыл пирче піске. Чоғархы Тӧӧ аалда алынҷа библиотека чоғыл. Аннаңар Литература музейіндегі библиотека тузалығ полча мындағы чуртағҷыларға. Кил полар оңдайлығлары пеер кил парыбысчалар. Кил полбинчатханнарына чахаан книга-журналларны позым апар пирчем. Мин пістің библиотеказар кірген полған на книгада печать орнына ручканаң «Литература музейі, ... чыл.» тіп пас салчам. Аннаңар олар сах андох таныстар, - махтанча устағҷы.
ХАЙДИ ОЛҒАННАР ЧОХ?
М.Е.Кильчичаковтың адынаң Литература музейінің ӱзінҷі ибіҷегі аалҷыларны хондырҷаң орын полча. Аннаң пасха, кізі кӧп килзе, ӱр нимес тусха чурт салыныбызар оңдай Чоғархы Тӧӧдегі пасталығ школада пирілче. Ол музейнең хоп-хости орныхча нооза. Кирек полза, анда чей дее хайнадып аларға чарир. Ӱс чулдағы ортымах школаның устағ-пастаа, пу аалдағы ӱгредіг заведениезі аның пӧлии полча, мындағ оңдайнаң музейге хабазарға пір дее тоғыр нимес.
- Школанаң піс пик палғалыстығ тоғынчабыс, - чарытхан музей устағҷызы Надежда Боргоякова. - Аалдағыларға ӱгретчілернең паза ӱгренҷілернең хада-пірге аймах пайрам-ӱлӱкӱннер иртірчебіс. Олғаннарнаң ідӧк ибіркі чирлерзер экскурсияа чӧр килчебіс, чистек-мискелер теерчебіс, чейге оттар чулчабыс. Тӧстелген библиотекабыссар кічіг частығ чуртағҷыларыбызох удаа чӧрчелер. Паза мин оларға уроктар соонаң аймах темаларға чарыдылған хоостар хоостаттырчам. Чоохтирға сағынчам, олғаннар пу саринаң уғаа чайаачылар. Оларның тоғыстарын мин прай чыып салчам. Арса, улуғ ӧс парзалар, кӧзідерім тіп. Ӱр ниместе пістің аалда хоосчы-сомчы Лариса Баканова пол парыбысхан. Аның алнында ол Чоғархы Тӧӧ аалда полған. Палаларнаң тоғынарға тың хын партыр. Аннаңар ікінҷізін килген. «Сірернің палалар сынап чахсы хоостапчалар. Мындағы сіліг чир-чайаан оларға андағ талаан пирчеткеніне тың киртістіг»,- теен ол піске. Ол школада олғаннарнаң, мастер-класс пиріп, нинҷе-де кӱн тоғынған. Карантин полбаан полза, чорығын нинҷе-де кӱнге узарадарчых ла тіп сағынчам.
Олғаннардаңар чоохты узаратса, Надежда Никифоровнаның чайғы туста оларға спорт лагерьін тӧстебізер сағызы пар.
- Пірсінде, чайғыох туста, Асхыста кӱрес секциязын апарчатхан туңмам Виссарион Кольчиков миннең сурча: «Олғаннарымны пеер ағыл килим ме? Арығ киинең тынып, тынанып алзыннар. Пілдістіг, тикке нимес, ахчазын тӧлирбіс». Анаң мин ынабысхам. 10 азыра пала килген. Хайдағ хынығ полған оларға мында! Пірде палыхтирға, пірде чистек чиирге пар килчебіс. Тренировкаларынаңар ундутпинчаларох. Ибзер дее парарлары килбинібіскен. Анаң мин, арса, мында спорт лагерьін азыбызарбыс тіп, «Хуртуйах тас» музейнің устағ-пастаанзар айланғам. Оксана Сергеевна Горбатова пір дее сурығны хайығ чох артыспинча нооза. Ол полыс пирерге хаҷан даа тимде. Кӧзідімге, библиотекабыстағы книгаларны турғызар тасхахтарны устағҷыбызох ал пирген, хоза ахча таап. Улуғ даа кирек полбаза, че чӱрекке истіг. Музейнің наука тоғынҷызы Леонид Горбатов андағох оңдайлығ кізі, - тӱптестірген Н.Н.Боргоякова.
Чоохтирға кирек, Надежда Никифоровна оларнаң хада чайаачы тоғыстарда даа ӧткін араласча. Іди пылтыр «Хуртуйах тас» музейнің специалисттері «Олған-узахха тахпағастар» книгаҷахты чарыхха сығарыбысханнар. Надежда Боргоякова Михаил Еремеевичтің олғаннарға кибелістерін чыған, Леонид Горбатов оларны тілбестеен, хакас тілінең орыс тіліне, алай орыс тілінең хакас тіліне. Хоостарнаң чазааннар Ағбандағы харах оды уйаннарға кӧрілген школаның ӱгренҷілері.
- Ол книгаҷахты піс Асхыс аймаандағы школаларға сыйлаабыс. Чоғархы Тӧӧдегі палаларға читірілгенӧк. Библиотекабыста парох, - хосхан Надежда Боргоякова.
ХОРМАЧЫ ОҢДАЙЛЫҒ УСТАҒҶЫ
«Хуртуйах тас» музейнің тоғынҷылары республика, аймах синіндегі марығ-пайрамнарда ідӧк ӧткін араласчалар - Чыл пазы, Тун пайрам, Ӱртӱн тойы паза даа пасхазы. Алынҷа таныхтирға кирек оларның хормачы иирлерде постарын кӧзітчеткенін. Ана оларда Надежда Никифоровнаның кӱр оңдайы іле кӧрінче. Ағаа артист поларға кирек полған тіп сағын салчазың, ол сценаа сых килзе.
Асхыс аймаандағы музейнің тоғынҷылары, ӧӧнінде аалдағыох чонның чуртазын кӱлкее тартып, чон хайиина сығарчалар. Надежда Никифоровна хал, пиргал ипчілернің омазын чайир полза чи... Сырайынзар ла кӧрібіссең, хатхырарың килібісче. Чоохтаныбысса, саңай талҷых парарға чарир.
Пірсінде «Хуртуйах тас» музей тоғынҷыларының андағ ойынын «Ине тілі» чӧрімі иртірген хормачы марығда кӧрерге киліскен. Надежда Никифоровна анда чиит тоғынҷы Артур Мамышевнең хада ойнаан. Олар ідӧк аалдағы ирепчіні кӧзіткеннер. Ирі ипчізінең араға сурап полбинчатхан. Салтарында, пастағы орын оларға пирілген.
«Хуртуйах тас» музейнің тоғынҷылары прайзы хормачы кізілер. Устағҷыбыс таа андағ. Аннаңар мындағ марығларға хынып чӧрчебіс. Матап тимненчебіс оларға. Чыл сай апрельде, Хатхы-кӱлкі кӱніне чарыдып, М.Е.Кильчичаковтың адынаң Асхыс аймаандағы библиотекада «Тӧреен тілнің хучаанда» хормачы иир иртче. Анда аймахтағы культура учреждениелерінің командалары араласчалар. Піс андар хайди даа чӧрчебіс. Ам даа піс ағаа тимненчебіс, че тус кӧзідер. Аны хаҷан иртірерін искірерлер тіп сағынчабыс, - чоохты аннаң андар узаратхан Надежда Никифоровна Боргоякова.
Киртінчебіс, андартын олар ідӧк сыйыхтығ орыннығ айланарлар. Талаан ползын оларға! Паза піс оларны прай республикадағы культура тоғынҷыларынаң хада профессиональнай ӱлӱкӱннең алғыстапчабыс. Аймах пайрамнар иртіріп, чонны полған на сай ӧріндірзіннер. Чуғынҷах ағырығлар ла піссер чағын кірбезіннер.
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы