ХАКАС ТӀЛӀ ИНТЕРНЕТТЕ УЙАН ТИЛӀПЧЕ
10.04.2020
Хабарлар
#Ибде_одырчабыс. Тиксі Россияда ибдең сыхпас режим чарлалғанда, чирібісте хорғыстығ ағырығ тарабас ӱчӱн, хазна кирексіністеріне тудынарға кирек. Наа режим аалдағыларның чуртазына тың теелбеен полза, городтағыларға ол саринаң сала хатығ чухча. Тоғынарға, ӱгренерге ибде. Прайзы ибде. Хайди орта паза тузалығ ибдегі тусты иртірерге? Пу сурыға нандырып, піс газетабыста наа пӧлік асчабыс
Азых чоохтазығ. Хайда амғы туста, ибдең сыхпас режим тузында ла нимес, піс хынчабыс «одырарға»? Орта. Интернетте. Че сірер анда пос тілінең хығырчазар ба, кӧрчезер бе алай постарың пасчазар ба? Пӱӱн піс хакас тілін Интернетте ӧткін тилітчеткен блогер, сайттар тимнепчеткен ус паза «Хакас чирі» газета сайтының web-редакторы Сергей Майнагашевнең пу ағырсымнығ сурығдаңар чоохтасчабыс
- Сергей Александрович, чоохтап пиріңер, хачаннаң сығара Сірер сайттарнаң паза блогтарнаң айғас парирзар?
- Пастағы блогымны идіп алғам 2008 чылда, Wordpress платформаа тӧстеніп. Сайттар идерге ӧнетін курс алып алғам. Евгений Попов, ам даа тоғынчатхан кізі, ол курстарны тимнеен полған. Программалар тимнирін пілбинчем, кодтар ӱгренмеем. Ол, кодтарға тӧстенмин, сайттар идерге ӱгретче. Ол туста курстар 1650 салковайға турған.
Аарлығ полған. Ноға ағаа ӱгренгем? Сизінгем, Интернет килгенін. Интернет - ол наа технологиялар, иң пастағызын - сайттар.
- Сірер хакас тілін хайраллирға паза аны Интернетте тилідерге кӱстенчезер. Ноға пу сурығ Сірерні іди сағыссыратча?
- Чиитте аннаңар тың на сағынмачаңмын. Кізі хакас тілінең, литературанаң алай ба сӧс киреенең айғасчатса, ол сурыға кірібісче. Ӱгретчілер дее, кинденең айғасчатханнар даа ол сурыға теелчелер тіп санапчам. Мин, ідӧк ол темаа кір парған кізі, санапчам, тіл - ол полғанының на хыйғазы, кибірі, чозағы - прай нимезі. Тілдең артых ниме пирілбеен, сағыс хоостыра чізе. Пілдістіг, кізі азыранарға, тоғынарға кирек, че тіл - ол кізінің иң чарых чайаачы оңдайы. Хакас чонға пос тілінің чайаачы оңдайын хайди даа тударға кирек!
- Хайди паалапчазар хакас тілінің Интернеттегі орнын?
- Пӱӱнгі туста хакас тілі Интернетте най уйан тиліпче. Кӧзідімге алза, хакас тілінең алғымни пасчатхан кізілер «Хакас чирі» газетада ла тоғынчалар. Пір ле профессиональнай сайт, тиирбіс, чахсы синде тимнелген - «Хакас чирі» газетаның сайты, хайзын «Хакасия.ру» пірігіс тимнеен. Паза чоғыл. ВКонтакте, Фейсбук социальнай сетьтерде ӧмелер пар, че ӧме - ол ӧме, ол тӧреміл иділчеткен тоғыс нимес. Хынчалар - анда пасчалар, хынминчалар - паспинчалар. Салтарында, ӧмелер табырах чіт парчалар. Пос алынҷа сайт - ол, хайдағ даа полза, бренд. Кізінің тӧстері, таңмазы пар, полғанының на ады пар. Чайаачы кізінің пӱӱнгі туста андағ таңмазына блог саналча, ол аның поларға кирек. Чаҷын технологиялары тузында чайаачы кізінің таңмазы кинде полған. Пӱӱнгі туста ол блог поларға кирек, блог - ол таңмалығ ниме.
- Андағ оңдайнаң кізі позының адын чонда артысча тиирге чарир?
- Я. Чаҷын тузында кізі позының сағыстарын чаҷында чонға артыс саларға кӱстенчең, пӱӱнгі туста - блогтар полызиинаң. Пілдістіг, чаҷын чітпес, аның тузазы синминче, ол сіліг чазалып сығарылча. Че чаҷын чоохтанминча, анда тіріг ӱн чоғыл. Пу технологиялар прай ол нимені пирче: кізіні кӧріп аларға, тыңнап аларға чарир.
Блогтарны аймах кӧрімніг тимнирге чарир. Youtube-та хакас тілінең канал пар, ӧнетін пос тілінең итчем. Youtube - ол кӧрчең технологиялар. Аны хакас тілінең чоохты тарадар пӧгіннең тузаланчам. Чоох - тіріг тіл. Газетаны кізі хығырчатса, ол пос оңдайли аны хығырча: хайда нымзах, хайда хатығ, хайда-да, тізең, кӧдіре. Видео кӧзідіглерінде «Мин сағаа хынчам» сӧстерні амыр ӱннең алай хысхырып чоохтанғаны кӧзіділче паза истілче. Чаҷында пу чоохтазығ хайдағ ӱннең паза кӧңніліг чоохтанылчатханы хысхырымнығ танығнаң на таныхталча.
Тус табырах иртче. Соонаң кізілер тиирлер: «О, хакастар мының алында хайди чоохтанчаңнар?» Анаң кӧрерлер, чапсирлар, оларға хынығ полар. Пістің нинҷе писатель-поэт полған, оларның тіріг ӱннерін пірее чирде истерзер бе? Баиновтың, Майнашевтің тіріг ӱннерін? Харын, оларның чоохтарын кӧмес-кӧмес пасхлап алғаннар. Доможаковтың тіріг ӱнін таап полбассың. Кильчичаковтың кӧмес халған. Пасхалары чоғыл. Пӱӱнгі писательлер постары чоохтанминчалар, піреелерін мин пасчам: Илья Топоевті, Анатолий Султрековты. Оларны ам испезе, 50 -100 чыл пазынаң хынығ полар истерге культуранаң, істезіг тоғыстарынаң айғасчатханнарға.
- Интернетте тӧреен тілібіс тӧреміл тузаланысха кирілер ӱчӱн ниме идерге кирек? Ниме чидіспинче?
- Ол кізінің чылхазы паза пір дее ниме. Кізі хыйға, я, че чылхазы чоғыл. Кем-де арғаастанча, кем-де маң чохха тӱсче, кем-де кӧнікпеен, ӱгренмеен... Ам сыбыра ӱгренерге кирек. Наа технологияларға. Кізі кӧнік парған, я, иргі оңдайнаң тоғынарға, наа технологиялар, тізең, артых тоғыс. Кізі ас ниме итпеске кӱстенче. Блогтың ӱчӱн пірдеезі ахча тӧлебинче, кӱстенерге сылтағ чоғыл, гранттар чоғыл... Кізі позының таңмазына ла тоғынча.
- Сірер пос тілін Интернетте тилідер ӱчӱн хайдағ тоғыс апарчазар? Чарыт пиріңер.
- Пастағызын, «Хакас чирі» газетада тоғынчатханым, маңат. Санапчам, ол мағаа чахсы полысча. Газетаның позының сайты пары мағаа толдыра оңдай пирче. Аннаң пасха, хакас тілліг ӧмелер тӧстепчем, курстар апарчам. Хайда-да килісче, хайда-да чох. Позымның блогым пар. Ол хакас тілінең. Интернетте хакас тілінең пазары - ол пӱӱнгі туста читіре пӧгілбеен Кӧзідімге алза, Интернет ӧткін тузаланылча 20-ҷе чыл, че хакас шрифттері ам даа чоғыл. Ноға ол сурығ пӧгілбинче? Кізілер хынминчалар айғазарға. Олар хакас тілінең паспинчалар. Пазып пастабыссалар ла, сурығ турыбысча, киректеп сыхчалар. Кем паспинча, ол аны сизінминче. Хакас тілін Интернетте чахсы тилідер ӱчӱн итчең тоғыс илееде, че кізілер чылхаларын кӧдіргелектер тиирбіс.
- Олаңай чуртағҷылар нименең полыс поларлар? Олох газетабыстың хығырығҷыларына хайдағ чӧп пирерчіксер?
- Ноо даа полза, кізі технологиялардаң тоғыр тур полбас. Пос тузында чаҷын технологиязы таста пазарын чох идібіскен. Пӱӱнгі туста килді компьютер, амды чаҷын технологиязы компьютерге турыспинча, прай чирде Интернет тузаланысха кирілче. Тайғада даа! Аннаңар Интернетсер кірчең оңдай прай чирде тӧстелер. Пілдістіг, аннаң хада искірігні читірчең технологиялар тиліпче. Кинденің паза Интернеттің ӧӧн тузалары - пілісті читір пирері, че халғанҷызы ол пӧгінні хай-хай табырах толдырча. Аннаң тузаланарға пілерге кирек. Наа оңдайларнаң тузаланминчатсабыс, піс, пілдістіг, піліс саринаң халчабыс, пасхазынаң тиңни парар оңдайларыбысты чідірчебіс. Кем-де ам даа аттығ чӧрче, кем-де - ниикке чӧрчең машиналығ, пірдең компьютерліг машиналығ. Аттығ чӧрчеткен кізі машиналығны ас полбас, ідӧк чаҷыннаң тузаланчатхан кізі компьютернең тоғынчатханны ас полбас.
Аннаңар наа технологияларнаң тузаланарға ӱгренерге киректелче. Паза пір сидік сурығ - пос тілінең Интернетте тузаланар культура чоғылы: тіл шрифттерінең тузаланарға, орта чоохтаза, хакас буквалығ клавиатуранаң тузаланарға, орта пазарға кӱстенерге. Ол - олаңай ла кирексіністер нимес, ол - пос тіліне улуғлас. Пістің ӱчӱн, чоныбыстың ӱчӱн пасха кізі сағынмас. Піс ол сурығларны кӧдірерге кирекпіс.
****************************************************************
Тӧреен тіл - интернетте. Аарлығ хығырығҷылар, танызыңар хакас тілліг сайттарнаң паза ӧмелернең
Хабарлар сайттары: www.khakaschiry.ru - «Хакас чирі» газетаның сайты толдыразынаң хакас тілінең тоғынча. Аны газета редакциязы 2015 чылда 1 июньда асхан. Ол хакас тілінең пастағы сайт полған. Аннаң пасти газетада сыххан хай пірее материалларны (газетаның кӧстее хоостыра материаллар сайтта тооза сығарылбинча) хығырып аларға чарир. Аннаң пасха сайттың ӧмелері пар социальнай сетьтерде: ВКонтакте, Facebook, Одноклассники.
http://вести-хакасия.рф/ - «Хакасия» ГТРК-ның сайтында хакас редакциязының хабарларын паза теле-передачаларын таап аларға чарир.
http://tvrts.ru - «РТС» телекомпанияның сайтында «Солбан» проекттің кӧзідіглері пар. Апарча аны хабарчы, ведущай Юрий Челтыгмашев.
Ӱгредігдегі, ол санда хакас тілін ӱгренеріне тузалығ сайттар:
www.dict.khakbooks.ru - ӱгренҷілерге орыс-хакас сӧстігінің сайты. Минің кӧрізімнең, пу сайт ӱгренчілерге ле нимес, хакас таа, орыс таа тілліг чонға тузалығ. Ноға? Тіл пілбинчеткен алай орыс сӧзінің хакас тіліндегі таниин пілбинчеткен кізее аны таап аларға чарир, ағаа хоза ол хайди чоохтанылчатханын истіп аларға.
http://sostik.info/ - пу хакас сӧстігінің сайты. Чоохтирға кирек, мында сӧстернің таниинаңар ла нимес, ідӧк тіл грамматиказынаңар пазылча.
https://kyrsi.khakas.info/ - пу сайт хакас тілін онлайн ӱгренеріне чарыдылған. Курстарны апарча Сергей Майнагашев (Сибдей Том).
Культурада хакас тілліг сайттар чоғыл даа тиирге чарир. Итсе, чайаачы ӧмелер илееде пар. Алтында пирілчеткен нине-де сайттың тӧстегізі ідӧк Сергей Майнагашев полча.
http://xak.khakas.info/ - пу сайтта хакас тілінең сыхчатхан хабарлар, кӧзідіглер паза искіріглер чыылча.
https://kibelis.site/ - хакас тілінең кибелістер сайты. Наа тӧстелген сайт материалларнаң ам даа толдырылча.
https://sibday.site/ - пу сӧс чайаачызы, поэт Сибдей Томның блогы. Автор пеер ӧӧнінде позының чайаачы тоғыстарын сығарча.
Социальнай сетьтерні алза, таныхтирға чарир пу ӧмелерні:
https://www.facebook.com/groups/ 599936050345017/ - Facebook социальнай сетьтегі «Хакас тілінең чоохтасчабыс, тілбіресчебіс, хоптанысчабыс, чапсысчабыс...» ӧме, тӧстегі - Сергей Майнагашев.
https://vk.com/club88131679 - ВКонтакте социальнай сетьтегі «Хакас тілі - Пилтірдегі 2-чі ортымах школада» ӧме, тӧстегі - хакас тілі паза литература ӱгретчізі Лариса Чебодаева.
Автор :
Наталья СУБРАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде