АНЫҢ АДЫ, ЧАРЫХ ЧЫЛТЫС ЧІЛИ, ХАҶАН ДАА ЧАРИР
29.04.2020
Хабарлар
Боргояков М.И. Ашхабад 1959г.
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Пӱӱл 5 майда филология наукаларының докторы, улуғ наука тоғынҷызы Михаил Иванович Боргояковха 90 час толарҷых
Михаил Иванович Боргояков 1930 чылда Асхыс аймаандағы Индіркі Тӧӧ аалда тӧреен. Андох 7 чыллығ школаны тоозып, 1945 чылда Ағбандағы ӱгретчілер тимнедең училищезер кірген. Анаң ӱгретчілер тимнеҷең институтта пӧзік ӱгредіг алған. Аны 1952 чылда тоосхан соонда Хакас книга издательствозынзар тоғысха алылған. Ол хоос литератураның редакторы полыбысхан.
Пір чыл пазынаң, 1953 чылда, М.И.Боргояков Ленинградтағы хазна университедінің тюркология кафедразының аспирантуразынзар кірібіскен. Анда ол саблығ тюрколог, академик А.Н.Кононовтың устаанынаң диссертация тоғызын пастапча.
Ӱгредіг чыллары тоозылғанда, М.И.Боргояков Хакасиядағы тіл, литература паза тархын наука-істезігліг институтта істеніс чолын пастапча. Ана ол тустаң сығара Михаил Ивановичтің чуртазы науканаң пик палғалыс парған. Ол илееде чыллар, халғанҷы кӱннеріне читіре, хакас тілі секторынаң устаан.
Михаил Иванович, науканаң айғазарынаң пасха, ідӧк Ағбандағы ӱгретчілер институдына хакас тілі ӱгретчілерін тимнирге полысхан. Хакас пӧлиинде ол хакас тілінің тархынына чарыдылған ӧнетін курс апарған. Ағаа кирек ӱгредіг программазын позыох тимнеен. Кафедраның ӱгретчілеріне аймах-пасха чӧптернең полысчаң. Ученай кізі ідӧк студенттернің сыныхтағлары тузында хазна комиссиязының кнезі полҷаң. Паза, область-республика паза город синінде иртчеткен конференцияларда, симпозиумнарда тӧреміл аралазып, хынығ искіріглер итчең.
1961 чылда М.И.Боргояков «Кӧні толдырығ хакас тілінде» диссертациязын арачылапча. Салтарында, филология наукаларының кандидады атха турысча. Пу тоғыста, кӧні толдырығның хакас тіліндегі кирексінізін паза тузазын чыылған материалда кӧріп, тюркология науказының наа теория сурығларына тӧстене, аның прай оңдайларын чарыда кӧзітче. Паза кӧні толдырығ чоохтағда хайдағ чоох чардыхтарынаң пілдірілчеткенін паза хайдағ сылтағнаң адалғаны паза кӧрімгі падежтерде турчатханын ілезіне сығарча.
Аның соондағы чылларда Михаил Иванович хакас тілінің иң пурнада пӧкчең сурығларын ӱзӱрерінде ӧткін араласча. Олох туста тілнің тархынын ӱгренеріне хайығ салча, хадыл предложениенің сидік сурығларын кӧдірче.
М.И.Боргояков хакас тілінің тархынын ӱгренерін падежтердең пастапча. Іди 1976 чылда аның «Развитие падежных форм и их значений в хакасском языке» пастағы монографиязы чарыхха сыхча. Мында М.И.Боргояков, полған на падежтің тӧстелгенін істезіп, тілде хайди киректелчеткенін паза хайдағ формаларда учурапчатханын тӱптестіріп, оларның тузазын кӧзітче. Наукада алынҷа падежтердеңер парчатхан таластығ кӧрістерні ӱзӱрче паза ол сидік сурығларда позының кӧрізін чарытча: хакас тілінде падеж системазынзар кірбинчеткен -наңар, -неңер хозымнар хозылып пӱтчеткен паза -ҷа, -ҷе, -ча, -че хозымнығ формалар хайдаң сыхханын чахсы чолласча.
Ідӧк хакас тілінде ӱр ниместе тарап парған ызылғы (-зар, -зер, -сар, -сер) паза пӱдіргі (-наң, -нең) падежтерні ӱзӱрче. Чоохтирға кирек, пу падежтер формазы шорлар тілінде ле учурапча. Н.Ф.Катанов пу падежтерні сағайлар тілінде таныхтаан («Грамматика сагайского наречия», 1897 ч. Рукопись). Анзы пу адалған падежтер чӱс чыл мының алнында тілде тузаланылғанын киречілепче.
Хакас науказына улуғ хозым иткен М.И.Боргояковтың «Источники и история изучения хакасского языка» ікінҷі монографиязы 1981 чылда сыххан. Пу улуғ тоғыста Михаил Иванович хакас тілінің паза аның диалекттерінің тархынын ӱгренерінде хайдағ тоғыстар парын кӧзітче. Олар XVIII-ХІХ чӱс чылларда иртірілген аймах экспедициялар сылтаанда чыылғаннар. Іди Михаил Иванович, Москва, Ленинград, Хызылчар городтардағы архивтерде чӱзер чыл чат салған, пір дее кізі тузаланмаан, кӧрбеен материалларны кӧдіріп, хакас тілінің тархынын ӱгренер источниктер тапхлаан. Андағ оңдайнаң, XVIII чӱс чылның пастағызындох Г.Миллернің паза П.Палластың экспедицияларында чыылған хакас сӧстерні, XIX чӱс чылда Г.Спасский, Н.Костров, А.Кастрен чыған материалларны, XIX чӱс чылның ікінҷі чардығында В.В.Радлов паза Н.Ф.Катанов сығарған материалларны наука саринаң чахсы ӱзӱріп, ол кангаттарның, кайдыннарның, хаңмазыларның тіллері хакас тілінің диалекттері полчатханын іле кӧзіт салған. Пу монографияда, тас обааларда пазылған тӱрк чоннарның пічіктері паза хыдат істінде чуртапчатхан сарығ уйгурларның тіллері хакас тіліне хайди теелчеткенін ӱгреніп, диалекттернің килген чолларын істезіп, хакас тілі хайди ӧскенін чарыда кӧзітче.
1979 чылда М.И.Боргояков, «Проблемы формирования и развития хакасского языка» тоғызын Алма-Атадағы тіл институдында арачылап, филология наукаларының докторы атха турысхан.
Пу хакас тілінеңер пастағы докторскай диссертация полча. М.И.Боргояков прай 80 азыра наука тоғызын пас салған. Аның хакас науказының тилиріне паалаҷаа чох туза ағылчатхан істезіглері фонетика, лексика паза грамматика сурығларына теелчелер. Че оларның кӧбізі хакас тілінің тархынынаң палғалыстығ.
Ачырғастығ, М.И.Боргояков хакас тіліндегі диалекттерні прай саринаң ӱзӱрчеткен тоғызын тоос полбаан. Ол аны «Вопросы исторической диалектологии хакасского языка» тіп адаан. Михаил Ивановичтің халған пічіктері аразында пастабысхан тоғысты толдырар план пар. Аннаң таныссаң, кӧрінче, ол пуох диалекттерні ӱгренерін хакас чонның олаңай нимес тархынынаң паза, хакас чонның этногенезінеңер чоохтарны ӱзӱрчеткенде, хости чуртапчатхан тӱрк паза пасха даа тілліг чоннарның тіллерінең тиңнестірче.
Ол чӱзерлеп чыл чат салған, кізі хайиин тартпинчатхан архив материалларын - пічіктерні, тілдеңер, 18-19 вектерде Сибирьде чуртаан чоннарның тархынынаңар паза этнографиязынаңар танығларны кӧдірген. Михаил Иванович Боргояков килкім ученайлар П.Паллас, П.Чихачев, Г.Миллер, Г.Спасский, А.Кастрен, В.Радлов, Н.Катанов паза даа пасхаларының тоғыстарына наа тыныс пирген, оларны наа ӧңнернең чарыдыбысхан. М.И.Боргояковтың алнында ученайларның тілдеңер паза тархыннаңар пасхан пічіктері лингвисттернің хайиин тартпаҷаң даа полғаннар. Ол пічіктерде пасхазына кӧрінмеен аарлығ тастар аның, тілҷінің, чітіг хараана кӧрін парғаннар.
Ученай-чорыхчыларның тоғыстарына тӧстеніп, оларны ӱзӱріп, чӱзер чыл мының алнындағы карталарны таап, Михаил Иванович піске таныс нимес, хакастарның чіт парған диалекттерінің алай чоохтарының тіллерінеңер, оларның чобағлығ ӱлӱзін чарыт пирген. Ол чіт парған хакас тілінің диалекттері - камасин, кангат, кайдын - полғаннар. Пу диалекттернең чоохтасхан чонның чарымы тоозылған, чарымы пасха чоннаң аралас парған. Мына пу танығ ас саннығ чонға хорғыстығ сизіндіріг итче.
Соонаң ученай «Источники и история изучения хакасского языка» монографиязын тимнирінде пу диссертациянаң тузаланған. Михаил Иванович мының алнында пілдізі чох полған тіл оңдайларын чарыда, хысхаҷахти кӧзіт салған. Xайдағ даа кізі ол тоғысты хынып хығырча паза аның авторына улуғ алғыс читірче. М.И.Боргояковтың науканың сидік сурығларын чонға чағын, пілдістіг тілнең чарытчаң ус полчатханы пу книгада маңат кӧрін парған. Аның андағ чайаачы оңдайын академик А.П.Окладников таныхтаанох. Саблығ ученайның пу книгазын таап аларға сидік, аннаңар аны чарыхха хати сығарарын чон чидікпин сағыпча.
Тиксі чоохтаза, наука - М.И.Боргояковтың Xудай пирген тоғызы, паар-чӱреенең тӱгеде пирін салған кирее, аның чуртас оңдайы. Аннаңар аның тоғыстары пик чіптернең хадыл парғаннар тиирге чарир. Аның «арғамҷызынаң» тартынып, нинҷе дее чоғар ӧӧрлепчетсең, ол ӱзіл парбас, палғасха одырт салбас. Ученайның тоғыстарына ізенерге, киртінерге, адын кӧзідіп, ікінҷілебин тузаланарға чарир.
М.И.Боргояковтың хайиин ідӧк топонимика сурығлары тартчаң. Аның Сыра, Ағбан, Ким, Сора паза пасха даа суғ паза аал аттарының этимологиязын кӧзіткені хынығ паза чапсых.
Таштып аймаандағы Карагай аалның адын сағам кӧбізі Xарағай сӧснең палғалыстырча. М.И.Боргояков ол аалның ады сынында Xара хайа паары полған тіпче. Соонаң хысхаҷахти адал сыххан, анаң Xа-рағай сӧснең тӧӧйлес партыр. Асхыс аймаандағы Усть-Чуль аалның адын Чул пилтірі тіп тілбестидірлер. Анзына Михаил Иванович ідӧк чӧпсінмеҷең. Пу аалда ӱс чулыҷах полтыр, олар Тӧӧ суға кірчелер: аннаңар ол аал Ӱс чул тіп адалған полтыр.
Тас обаадағы тӱрк пічіктерінде учурапчатхан сӧӧк паза род, тағ паза суғ аттарын пӱӱнгі хакас чиріндегі топонимнернең паза хакас этнонимнернең тиңнестіріп, ол хынығ статья пас салған.
М.И.Боргояков пурунғы тӱрктернің тілін ӱгренеріне илееде хайығ салған. Ким паза Ағбан істінде табылған тас обаалардағы пічіктерні пӱӱнгі хакас тілінең паза аның диалекттерінең тиңнестіріп, ол сағамғы диалекттер оңдайлары (особенности) пурунғыдох пасталған тіп кӧзітче.
Михаил Ивановичтің илееде тоғыстары фольклор сурығларына теелче. Андағ тоғыстарда ол хакастарның тархынын, тіл сурығларын кӧрчетсе, удаа фольклор материалларына тӧстенче. М.И.Боргояков социолингвистика сурығларынаң айғасханох. Михаил Иванович XакНИИЯЛИ-да тоғынған чылларда «Ӱгредігліг пічіктер» чыындының авторы ла полбаан. Ол аның тӧреміл редакторы полҷаң.
Учёнай кізі ідӧк хакас школаларына паза ӱгретчілер тимнеҷең училищее синтаксис учебнигін пасха авторларнаң хада пасхан. Xакас тілінің программазын тимнирінде кӧп хати араласхан.
Сибирьде иң улуғ тюркологтарның пірсі полып, М.И.Боргояков совет тюркологтарының комитет членіне табылған, ВАК-тың пӧгіні хоостыра диссертациялар арачылир Специализированнай Советке нинҷе-нинҷе хати кирілген, доктор паза кандидат ученай степень аттар пирер диссертацияларны ӱзӱрерінде араласчаң.
Михаил Иванович Боргояков, наукадаң пасха, институт істінде паза областьта халых тоғызынаң айғасхан. Он чыл азыра профкомның кнезі полған, методология семинарынаң устаан, областьтағы сыныхтағ комитедінің члені полған.
Амыр хылыхтығ, иптіг оңдайлығ, нымзах чӱректіг, чалахай паза кізее паарсах. Ана андағ омалығ халған пістің чӱреебісте Михаил Иванович Боргояков.
Михаил Иванович наукада тирең іс артысхан. Уламох пӱӱнгі кӱнде, науканың хаалхаларын «ӧтіг-чітіглер» абылапчатхан тустарда, аның кирее аарлығ паалаға турча. Наука - ол арығ сағыстығ кізілернің кирее. Олар сын нименің чолын тілепчелер, аның законнарын піліп аларға прай кӱстерін салчалар, орта-сынны таап, аның ӱчӱн алыптар чіли турысчалар, аның чуртазы паза тилізі ӱчӱн пӧзік нандырығ тутчалар.
Саблығ археолог, тархын наукаларының докторы Л.Р.Кызласов М.И.Боргояковтаңар піди пасхан: «Михаил Иванович Боргояков осхас саблығ ученай пу чағында чох полар. Ол хыйға сағыстығ, алғым пілістіг, ізіг чӱректіг, наукаа тӱгеде пирін салған ученай полған. Аның адын соондағы тӧллер алтын букваларнаң пас саларлар!»
Пу статьяны пазарында учёнайлар В.Е.Майногашеваның, Л.Р.Кызласовтың, В.Г.Карповтың, О.В.Субракованың, П.Е.Белоглазовтың пазылған тоғыстарына тӧстенгем.
Автор :
Артём КЫЗЛАСОВ, филология наукаларының кандидады, ХакНИИЯЛИ-ның тіл секторының устағҷызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы