ПАЛА-ПАРХАА ТУЗА ПОЛАР
17.12.2021
Хабарлар
Чахсы кибір. Ӧбекелерібіс орта таныхтаҷаңнар: полған на кізі позының туған-чағыннарын 7 уйаа читіре пілерге кирек. Улуғ хомзынысха, ол кибір тастал таа парир. Ӧріністіг, хығырығҷылар пу сурығны пос кӧңнінең кӧдірчетселер
АЧЫНЫСТЫҒ СЫЙЫҒАСТАР
Пӱӱлгі 30 октябрь піске танығлығ полды: хоных хонғаннаң 45 чыл толды. Пісті алғыстирға чыылысхан туған-чағыннарымзар, пала-пархаларымзар кӧріп, кинетін мындағ сағыс тӧреен - улуғлары чох пол парза, піди тоғас турарлар ни? Пасха сӧстернең чоохтаза, чағынғы-ыраххы туғаннарын чахсы пілерлер бе?
Аннаңар піди чарат салғам: позымның родымнаңар ниме пілчем, аны пас саларға. Ол алынҷа книга-чыынды полбас, постарыбыс аразында ла тузалан турарбыс. Пілдістіг, андар хоза танығлар киріл турарлар. Чуртас пір орында турбинча нооза. Улуғларыбыс сын чирзер парыбысча, орныларына палалар тӧріпче, тус палғалызы ӱзілбинче.
Минің хыс фамилиям - Карамчакова. Хара чыстар родына кірчем. Род ағазы харағай полча. Ат таңмазы - «Л» . Ӧбекелерібіс ордазы - Тӧӧ пилтірі. Хайди чоохтаҷаң полған харындазым, Хызыл Ағбаннаң пасти Мадыр тайғаларына теере хыра тартчаң, от сапчаң, мал хадарңаң чирлерібіс полтыр. Ноға родыбыс хара чыс тіп адалча ба? Родтың андағ кибір полтыр: хырада тамах таарир алнында, ӧбекелерібіс, ӧӧркі чайааннардаң сурынып, ас-тамах чахсы сыхсын тіп, сырайларын хара палғаснаң сӱртчең осхастар.
Паза пістің родтаңар хайхастығ кип-чоох пар. Хас-хаҷанох пір кӱлӱк ирен, абанаң чӧптезіг идіп, хыра тартчаң, тамах таарыҷаң полтыр. Кӱскӱзін ӱлесчеңнер. Ир кізі позына тамахты алып алча, абаа сызыр паза чилегелер килісче. Хорғыстығ аң таласпинча, чӧптезіг хоостыра ӱлесчелер нооза. Нинҷе ле ӱр сӧӧ тартыларҷых ни пу кирек, сынап аба тамахты амзап кӧрбеен полза. Тосхымнығ даа, татхыннығ даа. Алаахтырт салғанын сизініп, пістің родтың ир чонын харғаптыр: хырых часха читсе, аңдарылып, тӱңдере тӱс турзын. Сынап таа, родыбыста час чазаан иреннер чоғыл даа.
Род тархынында паза пір поғдархастығ кип-чоох пар. Иреннер аразында уғаа кӱстіг, матыр кізі полтыр. Пір ле одырза, хой идін тооза чібісчең полтыр. Анаң, сапхы тудыныбызып, улуғ тағ аразындағы холда ӧскен отты тооза сабысчаң осхас. Амды, тізең, прай ол аар тоғыс техника кӱзінең толдырылча.
1990 чыллар алнында мағаа ӱгретчілер пілістерін кӧдірчеткен курстарда поларға киліскен. Ол туста пістің пір ле ӧӧн ӱгредіг полҷаң - алнынзар, коммунизмзер! Паза ла иссем, «биоэнергетика», «душа» паза пасха даа сӧстердеңер чоох пар сыхты. Алныбыста Виссарион теен кізі турча. Позын чирдегі тіріг худайға сананыбыстыр. Пістің арабыста пілігҷілер дее пар полған. Андағларның пірсінең Виссарионнаңар сурчам. Піс ағаа кӱзібісті пирчебіс тіпче. Сах ол туста хаҷан-да пабамнаң искен чоохты сағысха кир килгем. Тӧӧ пилтірі аалда род обаазы турҷаң. Хамнар андада матап удур-тӧдір «чааласчаң» полтырлар, пала худын хаап парыбызарға хынҷаң осхастар. Оларның аразында чыс хам уғаа кӱстіг полтыр, род обаазын чара сабыстыр. Родтар ӱлӱкӱннері иртіріл сыхханда, ол обааны, піріктіріп, тыыт салғаннар.
Тӧӧ пилтірі аал турған орын амғы туста от сапчаң чирге айлан парған. Колхозтар тӧстелчеткен чылларда, кічіг аалларны піріктіріп, Ис пилтірін улуғ аалға айландырғаннар. Мин анда тӧреем, Колхознай орамада чуртаҷаңмыс. Піс харындазыбыснаң хада іҷемнің ікінҷі хонииның палалары полчабыс. Чаа чыллары соонда тӧреебіс. іҷемнің пастағы хонғаны Илья Тодинов полған. Ол чаадаң айланмаан. Оларның 1940 чылда Елена хыс тӧреен.
Пабамны, тізең, уғаа кічіге хоных хондыр салтырлар. Аның пабазы ӱреен соонаң іҷезін, халдыхтап, Карамчаков Чон Аҷаасха ирге пирібістірлер. Пабамның улуғ аҷазы туңмазына ипчі ал пиртір - Межековтар хызын. Анзы пабамнаң пір часха ла улуғ. Пабам, іҷезіне сағынып, ӱс кӱн ылғаптыр. Амғы танығнаң стресс полған полбас па. іҷезінің очы оолғы нооза. Чазырхаас хылии мында сыххан, неке. Че, ылға-ылғаба, часнаң кічіг дее полза, холға пирілген хоныхты тударға, малға азых пилетирге, чуртында полчатхан прай ниме ӱчӱн нандырарға киректелген.
Улуғ іҷем Топоевтер хызы полтыр, кӧп палалығ сӧбіреде ӧстір. Ады Плаң. Пабамның тайылары Тйеп паза Кӱске полтыр. Мин тӧреен соонаң 20 кӱн пазынаң улуғ іҷем ӱрептір. Ӧс парғанымда, аның сундуғында уғаа ӧкерек нимелер кӧр тапхам. Анда кічіг палаа кӧгенек, кічиҷегес охчааңах паза айағас полған. Прай пу нимелерні улуғ іҷем пархаларына сыйыхха тимнеен полар тіп чарат салғабыс.
ӦБЕКЕЛЕРІБІСТЕҢЕР КИП-ЧООХ
Харындазым, пірее ӱлӱкӱннер соонда ачых-чарых кӧңніліг пастыр чӧрчетсе, мағаа чоохтан салҷаң: «Син, Галя, князь родынаңзың!» Че мин ноға-да аның сӧстеріне тың на хайығ айландырбаҷаңмын, пір дее ниме сурбаҷаңмын.
Пӱӱл туңмам ах чарыхтаң парыбысхан. Хайдағ ачырғас. Карамчаковтар саринаң туғаннарнаң ол ла палғалыс тутчаң, родыбыстаңар кӧп ниме пілҷең. Сынап таа, кізі чуртазы хайдағ хысхаҷах. Ол чох таа полза, харындазымның хай пірее чоохтарын чиит тӧлібіске артыс пирим.
Амды XVIII чӱс чылзар айланчабыс. Россия ханы I Пётр Сибирьні істезерге 1722 - 1723 чылларда ӧнетін экспедиция ысхан. Аннаң устирға Д.Г.Мессершмидт Германиядаң ӧнетін хығыртылған. Ученай кізі Хакасияның тархынынаң, орындағы чуртағҷыларның тіллерінең, хайа-тастарда халған пурунғы пічіктернең айғасхан. Россия ханы ысхан кізее тӱзімніг тоғынарға прай оңдайлар пиріл турған, неке. Даниил Готлиб пістің чирҷе ікілердең хости кӧлілген 12 ат тарт чӧрчеткен сіліг хаңаа-каретада одырҷаң осхас. Пірсінде ол хаңаа Игір кӧлде пат партыр. Пу кирек орай кӱскӱде полтыр. Соох чил, наңмыр чаапча. 12 ат, хайди даа сірензе, хаңааны кӧлдең сығара тарт полбинча. Мындағ таңнастығ нимені кӧрерге чон чыылыстыр. Оларның аразында алып-кӱлӱк пӱдістіг ӧбекебіс полтыр. Саңай майых парған аттарға айап, чалаастаныбыстыр, соохты соох тібин, кӧлзер кіртір. Анда аттарны прай сайап, чарзар сығартыр. Позы, тізең, пазох кӧлзер кірче. Сіліг каретаның оғлабаларын тудып, хаңааны кӧлдең сығара тартып алтыр. Чыылысхан чон хайхапча, мындағ кӱстіг кізіні кӧрерге киліспеен тіп махтапча. Ученай кізі, алтын-кӱмӱснең палыңнапчатхан кительін суурып, ӧбекебістің иңніне салтыр паза пічік пас пиртір: хара чыстар родына кірчеткен чон албан тӧлебинче, князьтар родына тиңнелче.
Пу киректі чон сағын таап алған кип-чоохха даа санирға чарирҷых, сынап анзын киречілепчеткен кӧзідім пістің турада табылбаан полза. Турабыстың сенегінің ікі саринда даа чоон, ирткен чылларға саңай харал парған сундухтар пірсі пірсінің ӱстӱнде турҷаңнар. Тус иртче, ӱлгӱ алысча. Кізілер туюхти тудынчалар, чуртастарына айапчалар. Сундухтар ла орныларында турғлапчалар. Че анда ниме хайраллалчатханын палалардаң артых кем пілер. Іди хада тӧреен харындазым, тиң частығларнаң ойнапчатса, иңнілеріне иргі эполеттер іл салғанын кӧрерге килісчең. Пілдістіг, 250 чыл мының алнында ученай-немец ӧбекебіске пирген китель прай чызып парчатпас па. Че эполеттер халғаннар. Туңмама ол ла кирек нооза. Улуғ частығлардаң прай сурастырғлаан полбас па. Хыйғаларыбыстың чоохтарын тыңнирға, сурығлар пирерге ол пілҷең. Тиктең нимес ол родыбысты читі уйаа читіре чахсы пілҷең.
РЕДАКЦИЯДАҢ: Ӱгретчі полып тоғынған Галина Михайловна Майнагашеваның туған-чағыннарына пазылған улуғ пічіктің кічіг ле чардығы. Ол аны соонаң пос ондайли тимнелген чыынды чіли сығарыбызарға пӧгін тутча. Чиит тӧлге тузалығ полар тіп санапча. Уғаа орта, туза сағыс.
Автор :
Галина МАЙНАГАШЕВА (КАРАМЧАКОВА)
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде