УЧЁНАЙЛАРНЫҢ ТОҒЫСТАРЫ - ЧОНҒА
24.01.2019
Хабарлар
Тіл сурии. Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотекада «Ине тілі» хакас тілін хайраллирынҷа паза тилідерінҷе халых пірігізі чонға азых лекторий иртірген.
Мындағ лекцияларны «Ине тілі» пірігістің араласчылары айның пастағы паза ӱзінӌі чечіме кӱннерінде иртір турарлар. Анда хакас тілінеңер, культуразынаңар, тархынынаңар танызып аларға чарир. Пастағы лекцияны филология наукаларының кандидады Евгения Торокова иртірген. Ол «В.В.Радлов - тӱрк тіллерінің істезігӌізі» адалған.
Лекторийні азып, чоох тутхан «Ине тілі» пірігістің устағӌызы Нина Майнагашева. Аның чооғынаң, мындағ лекциялар тиктең нимес тӧстелген. Анзы хакас тілін тилідерге полызар. Мыннаң мындар мындағ тоғазығлар школаларда иртірілер. Амғы тӧл пос чонының фольклорын, тархынын чахсы пілбинче. Аннаңар мындағ лекциялар олғаннарға даа, улуғларға даа туза полар.
Лекцияда пастап Евгения Семёновна Василий Васильевич Радловтың чуртас чолын чарыт пирген. Ол Берлинде тӧреен. Немец нациялығ кізі Россияда чуртапчатхан чоннарның тіллерін ӱгренерге пӧгінібіскен. Университетті тоозып, В.В. Радлов 1858 чылда Санкт-Петербургта орыс тілін ӱгреніп пастаан. Аннаң сығара ол, Сибирьзер экспедициялар тимнеп, Амурға чидерге пӧгін турғысхан. Че аның сағызы толбаан. Андада ағаа Барнаулда тоғыс табыл парған. Радлов чарым чылға алтай тілін ӱгреніп алған. 1860 чылдаң ол тӱрк чоннар чуртапчатхан орыннарзар экспедицияларнаң чӧрӌең.
Хакасиязар В.В.Радлов 1863 чылда читкен. Мында ол ӱс ай аразына хакас тілін ӱгреніп алған. Тӱрк тіллерін ӱгренер пӧгіннең пічіктерні транскрипция оңдайынаң апарӌаң. Анда орыс паза латин тіллерінең килген танығларнаң тузаланӌаң.
Россиязар килгендӧк, Радлов, тӱрк чоннарның тіллерін ӱгреніп, оларға тиңнестіріг грамматиказын тимнеп саларға пӧгін турғысхан. Аның кӧрізінең, алтай тілі - арығ тіл. Анда араб, моол тіллерінің сӧстері асхынах, аннаңар тоғыстарында ученай алтай тіліндегі танығларнаң тузаланған. Соонаң сӧстік тимнирінде В.В.Радлов андар алтай тілінің сӧстерін кирібіскен.
1861 чылда, кресеннерге прай праволар пирілгенде, Россияда улуғ алызығлар пасталған. Ол тустаң Россия ученайлары чоннарның тіллеріне улуғ хайығ айландыр сыхханнар. Тіллернің тархынын істезер пӧгіннең диалекттерні істезерге киректелген. Пастағы экспедицияларны саблығ тюрколог Н.И.Ильминский иртірген. Ол алтай тілінің грамматиказын тимнеен. В.В.Радлов ідӧк кізілернің чоохтарын пазарынаң айғас сыххан. Ол уғаа сидік тоғыс полған. Ученай кізілернің чооғын прай орта читірерге кӱстенӌең. Хакас тілі тексттерінде хайди кізі чоохтанғаны пілдірче. Пірее сӧстер хысхаӌахти пазылған, піреезі - толдыразынаң. Радлов, прай чоохтарны чыып алып, сӧстік паза тіл грамматиказын пас саларға пӧгінчеткен.
В.В.Радловтың пастағы киндезі алтай чонның фольклорына чарыдылған. Ол кинде 1866 чылда чарыхха сыххан. Ікі чыл пазынаң хакас фольклор киндезі сығарылған. Ӱзінӌі киндезі казах фольклорына чарыдылған. Ол тоғыс 1870 чылда чарыхха сыххан. Сибирьдегі татарларның фольклорын чыған том 1872 чылда тимнелген. Таныхтирға кирек, ол кинделер тӱрк чоннары паза немец тіллерінің транскрипциязынаң пазылғаннар. В.В.Радлов тіллерні ӱгренчеткенде, ол сӧстерні немец тіліне тілбестеӌең. Хакас тіліне чарыдылған киндеде ӧӧнінде алыптығ нымахтар пазылған. Аннаңар, оларны немец тіліне тілбестеп, В.В.Радлов хоос оңдайларын толдыразынаң читір пирерге кӱстенген. Пизінӌі кинде хырғыс фольклорына чарыдылған. Паза тоғызында ученай уйгурлар тілінеңер пасхан. Уйгурлар 18 чӱс чыллар ортызында Іскеркі Туркестаннаң Россия империязынзар килгеннер. Ол туста анда улуғ чаалазығлар парчатхан. Киндеде оларның пурунғы ады - таранчи - пиріл парған. Анзы хакас тіліне «таарығӌылар» тіп тілбестелче. Читінӌі томында (1896 чылда) Крымда чуртапчатхан тӱрк чонның фольклоры пиріл парған. Халғанӌы ӱс киндені В.В.Радловтың ӱгренӌілері сығарғаннар. Ол тоғыстар туроктар, Ағбандағы татарлар паза Бессарабиядағы гагаузтарның фольклорларына чарыдылған. Ағбандағы татарлардаңар киндені ученай Николай Фёдорович Катанов тимнеен. Халғанӌы ікі кинде ле орыс тіліне тілбестелген.
Ідӧк Евгения Торокова лекцияа килген кізілерге В.В.Радлов пасхан хакас фольклорының тексттері ам на орыс тіліне тілбестелгенін чоохтап пирген.
Мыннаң мындар мындағ тоғазығлар узарадылар, хакас істезігӌілер килген чонға постарының істезігліг тоғыстарынаңар чоохтирлар. 2 февральда Сибдей Том хакас литературазындағы кибеліснең пазылған романнаңар чоох апарар.
Автор :
Антон ЧЕРТЫКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде