ПІЧІКТЕР - КИРЕЧІЛЕР
15.06.2022
Хабарлар
Национальнай архивтің пӧлік устағҷызы Юлия ОРЕШКОВА республика пазының аппарат устағҷызының орынҷызы
Игорь ЕФРЕМОВТЫ кӧзідігнең таныстырча
Газетабысха - 95 чыл. Хакасияның национальнай архивінде «Хакас чирі» газетаның пайрамнығ чылына чарыдылған Интернет-кӧзідіг азылған
«Архив» сӧсті ис салзох, ноо даа кізінің хараа алнында тозынға пастыр парған, иргі, сарғал парған чаӌыннар кӧрін сыхча, неке. Че анзы андағ нимес, уламох сағамғы туста. Чуртасха наа технологиялар ӧткін кирілчеткенде, архивтерде пічіктер ӱр хайраллалзыннар тіп, аймах оңдайларнаң тузаланчалар нооза. Хакас Республиканың национальнай архивінде ідӧк уғаа истіг паза арығ. Иргі пічіктер алынӌа харачахтарда хайраллалчалар. Тура істінде кии дее ӧнетін тирігнең тӧреміл арығлалча. Кӱн харағы чаӌыннарға хомай теелче, аннаңар кӧзенектер кирек синге читіре чабых турчалар.
Тиксі тилекейде хакас тілінең сығарылчатхан чалғыс газетаның тархыны пу учреждениеде ідӧк иптіг хайраллалча тиирге кирек. Ол пічік-сомнарны піске пос хараанаң кӧріп, пос холынаң тутхлап алар оңдай национальнай архивте «Хакас чирі» газетаның пӱӱлгі улуғ пайрамына чарыдылған кӧзідіг тимнелчеткен туста пирілген.
Архив тоғынӌылары ағылған пічіктер аразынаң иң пурнада, іди поларға кирек полған, неке, холға кірген хакас газетазының пастағы сығарызының улуғ сомы! Хайди піс пілчебіс, «Хызыл аал» 1 июньда 1927 чылда Минсуғ округының «Власть труда» газетазының хойнында чарых кӧрген. Анда авторларның аттары пазылбаан, фамилиялары ла: «Арыштаев,Самрин...» Газетаның пастағы сығарызын кӧріп, хығырып алған соонда, теестегі конвертті холға алғам.
Анда сом полған. Алтында «1-ғы редактор - Спирин Михаил Тимофеевич» тіп пазыл партыр, ідӧк сом 1927 чылда суурылған тіп таныхтал партыр.
- Хакас газетазының пастағы редакторы Михаил Тимофеевич Спирин полғанын национальнай архивте хайраллалчатхан пічіктер киречілепчелер. Пасха танығлардаң, 1927 чылда пастағы редакторға Иван Иванович Коков турғызылған тіп пазылча. Че андағ чарадығны киречілепчеткен пічік архивте чоғыл. Аның ӱчӱн пу сурығ азых халча тиирге чарир. Аны істесчең кізілер табылар ла тіп ізенчебіс, - теен кӧзідігні пайрамни асчатхан туста национальнай архивтің пічіктернең тузаланарынӌа, организационнай паза методика тоғыстары пӧлиинің пастығы Юлия Орешкова.
1927 - 1929 чылларда «Хызыл аал» газета кириллицанаң сығарылған, 1929 - 1939 чылларда - латиницанаң. Ана ол алызығларны газета страницаларында даа, редакцияның приказтар книгаларында даа іле кӧрерге чарир. Кӧзідімге, хабарӌыларға пирілген чахығларны орыс тілінең оой хығырып аларға чарир. Таныхтирға кирек, андада пічікчіл улустың пасхан буквалары даа уғаа сіліглер. Анаң, латиницаа кірібіскенде, приказтарны хығырарға сала сидік арах полыбысча. «Газета - орындағы чуртастың киречізі» Интернет-кӧзідігде мындағ книгалар чон хайиина сығарылыбох парғаннар.
- Мында хакас чонның чуртазына ӱлгӱдегі хайызығлар хайди теелгені іле кӧрінче. Аннаңар чир-суғ істезігҷілеріне паза пір тема сығысча, - теен Хакасия пазы - Правительство кнезі паза Правительство Аппарадының пастых орынӌызы Игорь Ефремов. Пу 95 чыл аразына газета нинӌе-де хати адын алыстырған. «Хызыл аал» соонаң ол «Ленин чолы» полыбысхан. Архивтің хығырӌаң залында паза пір уғаа танығлығ киректі киречілепчеткен пічіктерні хығырып аларға ӱлӱс тӱскен.
1977 чылда «Ленин чолы» газетаның 50 чылы таныхталған. Ана олох чыл РСФСР-ның Ӧӧркі Чӧп президиумының чарадиинаң, Хакасияның экономика паза культура тилізіне улуғ хозым итчеткен ӱчӱн, Хакас облазының «Ленин чолы» газетазына «Знак Почета» орден пирілген. Аны пайрамнығ тӧреен кӱнінде читіртірлер.
Иргі пічіктер аразында пу пайрамға чарыдылған улуғ чыылыға хығыртығны паза андада ӧӧн редактор полған Георгий Сунчугашевтің пу чыылыға тимнеен сан пирізін хығырып аларға ӱлӱс тӱскен. Андада хакас газетазының тиражы 6000 полтыр, неделяда ӱс хати тӧртер страницалығ сыхчаң, авторлар саны 500-тең асчаң тіп искірілче анда.
Паза приказтар книгаларында хакас газетазына пазындырар тоғысты ӧткін апарчатхан почта устағӌыларын ахчалығ сыйыхнаң таныхтирдаңар танығларны кӧрерге чапсых. Кӧзідімге 1971 чылдағы салтарларны алып аларға чарир. Андада иң кӧп ахча - 20 салковай - Ус чулдағы почта пӧлиинің пастығы Евдокия Петровна Тыгдымаеваа пирілтір, Чоғархы Асхыс аалдағы почта тоғызының устағӌызы Илья Васильевич Сунчугашевке - 10 салковай! Тиксі алза, иң кӧп ахча 145 салковай Асхыс аймаана пирілтір. «1972 чылға план толдырыл парған!» - салтар пазыл партыр ол чахығ алтында.
1956 чылдағы приказтар книгазында хығырығӌылар аразында пір акттығ ойын, кибелістер, чоохтар пазарына марығ чарлалчатханнаңар искірігні хығырып аларға чарир. Сала соонаң чиңісчілер адалыбохчалар. Ф.Чукрай (Филипп Гаврилович Бытотов) «Кӧйтік кізі» чооғы ӱчӱн 500 салковай алтыр, олох син ахча М.Сакчаковха (Семён Владимирович Мамышев) «Тустығ кӧл хазында» ойыны ӱчӱн сыйлалтыр. Евдокия Петровна Тыгдымаеваа «Сағыбаан тоғазығ» чооғы ӱчӱн паза Николай Егорович Тиниковха «Тӧреен кӱн» чооғы ӱчӱн 300-ер салковай читірілтір. Филипп Тимофеевич Бурнаковнаң Моисей Романович Баиновха кибелістер пасхан ӱчӱн 350-ер салковай пирілтір.
Пілдістіг, национальнай архивте хайраллалчатхан пічіктернің прайзынаңар піди изере чоохтап пирер оңдай чоғыл. Аның ӱчӱн «Хакас чирі» газетаның 95 чылына чарыдылған «Газета - орындағы чуртастың киречізі» Интернет-кӧзідіге оларның иң танығлығлары ла чон хайиина сығарылғаннар. Паза улуғ нимес кӧзідіг национальнай архивтің фойезінде турғызылған. Анда «Хызыл аал» газетаның пастағы сығарызын, пастағы паза ӱр тус ӧӧн редактор полғаннарның сомнарын, приказтар книгаларын кӧріп аларға чарир полған. Пу кӧзідіглер азылған кӱнде ідӧк «Краевед Хакасии» клубта улуғ чыылығ ирткен. Анда хабарӌылар, ученайлар, правительство кізілері араласханнар. Чоох парған «Хакас чирі» газетаның пай тархынынаңар.
- Пілдістіг, пӱӱнгі кӱнде хабарлар таратчаң оңдайлар асхынах нимес. Че пістің газетаның позының кӧстеглері, пӧгіннері. Піс, иң пастап, республиканың тиксі чуртазын чарытчабыс, ікінҷізі, піс чоныбысха хабарларны пос тілінең читірчебіс! Піс газета тӧстегҷілерінің пӧгінін турыстыра толдыр чабыс - хакас тілін, культуразын хайраллапчабыс, тилітчебіс, - теен «Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы Радион Сунчугашев.
Позының чооғында ол ідӧк Илбек Ада чаа тузындағы паза соондағы хабарӌыларның хакас тілінең сыхчатхан газетаа паалаӌаа чох хабазиин таныхтаан. Паза газетаның пӱӱнгі кӱндегі чидіглерінеңер чоохтаан.
Ӧӧн редактор орынӌызы Наталья Субракова, тізең, хакас газетазының ӧӧн редакторы полып, иң ӱр тоғын салған Семён Константинович Добровтаңар чапсых искіріг иткен. Ол хакастарның аразында пастағы профессиональнай хабарӌы полған. Аның пічіктері, сомнары ідӧк Хакасияның национальнай архивінде хайраллалчалар. Учреждениенің сайтында аның пайрамнығ тӧреен кӱніне чарыдылған Интернет-кӧзідіг парох.
Сағынчабыс, пу чыылығда ученайлар орта танығлар иткеннер. «Хакас чирі» газетаның 95 чыллығ тархынынӌа аймах істезіглер иртірерге чарир. Ол тоғыс чир-суун істесчеткен студенттерге уламох хынығ полар. Национальнай архивте хайраллалчатхан пічіктер-книгаларны позыбыс, кӧріп, хығырбаан ползабыс, оларны іди киртіндірбесчікпіс тее, неке. Аның ӱчӱн газетаның 100 чылына пірее чапсых тоғыс тимнел парарына тың ізенчебіс.
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде