ЧУРТАҒҶЫЛАР САНЫ ХЫЗЫРЫЛЧАТХАН ӰГЕЧІ СТАНЦИЯДА АҒЫРСЫМНЫҒ СУРЫҒЛАР ТОЛДЫРА
31.05.2023
Хабарлар
Чир-суубыс мында пасталча. Асхыс аймаандағы Ӱгечі станция пӧзік хайалығ тағларға ибірт салған сіліг чир-чайаанның хойнында орныхча. Аның асхынах халған чуртағҷылары чылның чылығ тустарында хорлап ахчатхан ағын Асхыс суғның тадиин чахсы пілчелер
ААЛ ЧӦБІ ПАЗЫНАҢ ТОҒАЗЫҒ
Ӱгечі станция Пирікчул аал чӧбіне кірче, аннаңар тоғыс чорығыбыс иң пурнада Пирікчулзар салылған. Анда аал чӧбі пазы Александр Щекочихиннең тоғазып аларға пӧгін тутхабыс. Ол кабинедінде полтыр. Піснең чоохтазып аларға тус тапхан.
– Ӱгечіде 181 кізі санға алылған. Оларның 50 проценті Ағбанда алай пасха аал-городтарда чуртапча. Орындағы чон ӧӧнінде мал тутча, тимір чолда істенче.
Піc, чир участогын пӧліп, Ӱгечі станцияда улуғ нимес клуб пӱдірерге тіп, Хакасияның культура министерствозынзар пічіктер пирібіскебіс. Проект анда ідӧк ле чатча. Геологическай істезіглерні иртіреріне 700 муң салковайҷа сурғабыс, че ол ахчаны пирбинчелер. Пӱӱл ФАП пӱдірілерге кирек. Анзына чир участогы парох.
Ағырсымнығ сурығлар – чуртағҷылар ачығ суға тартылчатханы паза пасха аал-городтарзар кӧсчеткені. Улуғ частығлар сын чирзер нанчалар, чииттер аалдаң парғлапчалар. Іди Ӱгечі станция кӧӧлҷе чітче.
– Чуртағҷылар тимір чолда тыхтағ тоғызын апарчатхан пӱдіріг организациялары, аар техникалығ аар-пеер ойлат чӧріп, станция істіндегі чолны изепчелер тіп хомзынчалар, – чоохтанғабыс піс.
– Хар хайылған соонаң чир хуруп таа парды, прай чирҷе чӧрерге чарир. Ӱгечі аалда ікі пӱдіріг организациязы тоғынча. Олар изеен чолларны тӱзет салғаннар. Ағаа хоза, пӱдіріг тоғызы соонаң олар Первомайскай, Вокзальнай паза Центральнай орамалардағы чолларны иптирлер, – нандырған Александр Александрович.
– Піс Ӱгечі аалдағы Асхыс суғ кизіре чатчатхан ікі тахтаҷа ирткебіс. Ноға оларның кӧрімнері андағ хорғыстығ? – сурғабыс.
– Индіркі тахтаның ээзі чоғыл. Аны хаҷан-да «Золотая звезда» алтын аныҷаң организация пӱдір салған. Ол Асхыс чоғархы аал чӧбіне кірче. Че андағ даа полза, піс аны чыл сай тыхтапчабыс. Чоғархы тахта «Хакасавтодор» хазна учреждениезінине саналча.
Ідӧк аал чӧбі пазы Ӱгечіде хайдағ тоғыстар апарчатханын чарытхан. Ісчең суғ хоостыра чоохтаза, прайзының пос колонказы пар. Центральнай паза Набережнай орамаларда чарытхы тартылых, прай чибіргіҷе светильник чарыпча. Станцияда ӧрт сығыс килзе, чуртағҷылар Пирікчулдағы ӧрт ӱзірҷеңнерзер сығдыратчалар. Чир-чайаан ӧрттері станциязар кірбезін тіп, ибіре чир тартчалар.
– Пирікчул аал чӧбінзер кірчелер: Пирікчул аал паза Ӱгечі, Наныхчул, Хамзас станциялар. Наныхчулда ікі кізі чуртапча, Хамзаста – пір. Олар тынағдалар, че пасха чирзер кӧзерге ынабинчалар, – чооғын тоосхан А.А.Щекочихин.
БИБЛИОТЕКА ТОҒЫНҶЫЗЫ
Ӱгечі аалның библиотеказы позырахта паза пас кӱнде тоғынминчаттыр. Аннаңар піс библиотека тоғынҷызының ибінзер парғабыс. Харын, Тамара Орешкова тынағ кӱнінде аар-пеер парбиндыр, ибінде пархаларын кӧрчеттір. Оля хызы киректері хоостыра Ағбанзар парыбыстыр, аннаңар Саша паза Вова оолахтарын іҷезіне артыс салтыр.
– Чарытхы ӱзірібіскеннер, аннаңар, иб аразында хайын таа полбин, пархаларыма кинделер хығырчам, – пісті чалахай удурлап, чоохтанған Тамара Никитична. – Саша пархам кинде хығыр пирерге удаа сурынча. Позы аңнардаң хорыхча, че олардаңар ла книга хығырарға тіпче. Библиотекадағы энциклопедияларны прай хығыр парирбыс.
Тамара Никитична аал библиотеказында 1985 чылдаң істен парир. Амғы туста тынағда, че, андағ даа полза, тоғызын узаратча. Аалда итчең ниме чоғыл тіпче ол, аннаңар эрінмес ӱчӱн тоғынча. План хоостыра пір чылда библиотекада 220 хығырығҷы книга аларға кирек. Тамара Никитична пис ай аразына чылның чарым планын толдыр салтыр.
– Хайдаң анҷа хығырығҷы таапчазар? – сурған пістің сомҷыбыс Дина.
– Аалҷа чӧріп, чуртағҷыларны книга аларға чӧптепчем. Алай машинама книгаларны таарлап алчам, анаң садығ туразы хыринда таратчам. Сынында чуртағҷыларны книга хығырарға кӧӧктірерге аар. Амғы чон ӧткін нимес, ибде ле одырча. Мероприятиелерні тынағдағы ууҷаларнаң, ипчілернең, олғаннарнаң хада иртірчем. Кӧзідімге, мӱчел ӱлӱкӱннерінде аралазарға улуғларны тартчам. Пӱӱл 9 Майны палаларнаң хада таныхтаабыс, улуғларны чыып полбаам. Пірееде чииттер араласчалар, – нандырған библиотека тоғынҷызы.
– Чыындыда нинҷе книга?
– Чыынды уғаа кічіг, 1200-тең не азыра книга, – теен Тамара Никитична. – Асхыс аймааның ӧӧн библиотеказы піске книгалар пирче паза хығырығҷылар, «Книга сыйла» чӧрімде аралазып, наа кинделер сыйлапчалар. Пірееде позым садысчам. «Аскизский труженик» газетаа, «Будуар», «Веста», «Дарья», «Саша и Маша», «Мишутка», «Кузя и его друзья» журналларға пазынчам. Библиотекаа 2000 салковай ахча позыдылча. Мин ол ахчаа улуғлар паза олғаннар журналларына пазынарға кирекпін.
Тоғызымнаң парарға айастығ. Мин андар кӧп кӱс салғам. Амғы библиотека туразына чадап чидінгем. 2006 чылда аал библиотеказы паза клуб кӧй парғаннар. Мин тасхар халғам. Пасталығ школада пала асхынах ӱгренче, кабинеттер хуруғ турғлапчалар. Мин, ікі кабинет сурап алып, наа библиотека асхам. Иргі библиотекадағы книгалар прай кӧй парғаннар. Асхыстаң, Ағбаннаң наа кинделер пиргеннер.
Амғы туста хомзынҷаң ниме чоғыл, че чал ахчазы асхынах. Чарым ставкаа тоғынчам, че тоғыс сині олох халған. Минің ноутбук алай компьютер чоғыл. Пӱӱнгі туста, тізең, тоғыс прай интернет пастыра иділче. Мин, аны-мыны толдыр полбин, Асхыссар ойлатчам. Библиотекада тыхтағ тоғызын позымның ахчама иртірчем. Формулярлар, дневниктер пістің ӧӧн документтерібіс полча. Ручкадаң пасти прай нимені позымның ахчама алчам. Чал ахчазы, тізең, 10 муң на салковай. Анаң ол-пу нимені алыбысса, хайдағ ахча халар.
Орыс литература ӱгретчізі Тамара Никитичнаа ол-пу писательнің произведениезін Асхыстағы библиотекадаң ағыл пирерге ӧнетін чахыпча. Ӧткін библиотекарь чуртағҷыларға даа Асхыстаң книга ағыл пирче.
Олғаннар библиотекаа чахсы чӧрчелер. Улуғлар хысхызын кил парчалар, че чайғызын прайзы маң чохха тӱсче, ӱӱҷікте хайынча.
Тамара Орешкова мал тутпинчам тіпче, сосхалар ла ӧскірче. Чайғызына таңағастар алып аларға пӧгінче.
– Тайғалығ истіг чирде чистектеп, мискелеп чӧрче поларзар? – сурғабыс піс.
– Чӧрбинчем. Оля хызым на чӧрче. Олған тузымда кӧп тайғалап чӧр салғам. Піс аннаң на ӧскебіс нооза, сӧбіребіс улуғ полған. Яблах толдыра салҷаңмыс, покоста чуртаҷаңмыс. Халба, махайах тееріп, ӱзе тӱӱлгем. Амғы туста мағаа ол ниме кирек тее чоғыл. Варенье чібинчем. Амғы палалар тайғалап чӧрерге ӱгренмееннер. Оларның конфет-сахар толдыра. Пістің тузыбыста чиис пойли полбаан, аннаңар іҷебіс чіҷең ниме пызырар ӱчӱн аны-мыны теерерге чӱгӱрҷеңміс, – теен Т.Н.Орешкова.
САДЫҒ ТУРАЗЫНДА
Ӱгечі станцияда ікі садығ туразы пар. Пірсінзер кіргенібісте, анда Жанна Саражакова тоғынчаттыр. Садығ туразының ээзі Елена Казагашева хонҷых Казанов аалда чуртапча. Ибіре харахсыныбысханда, тасхахтарда прай даа ниме-ноо пары іле кӧрінген: халас, чарбалар, хайахтар, тадылығ нимелер, кип-азах, сабыннар.
– Халасты кӱннің сай ағылчалар, позырахта ла килбинче. Ол 29-30 салковайға турча, – теен садығҷы.
Садығҷынаң чоох-чаахнаң турчатхан арада, частаныбысхан ипчі Татьяна Васильева кір килген.
– Хайдағ кирекнең чӧрчезер? – сурған ол пістең.
– Аал чуртазынаңар пасчабыс, – нандырғабыс.
– Мин 2005 – 2011 чылларда депутат полғанымда, Ӱгечіде наа клуб пӱдір пирзіннер тіп чӧрінгем, – чоохтап пастаан Татьяна Серафимовна. – Мағаа тееннер, клуб пӱдіреріне ахча хаҷанох позыдылған, че ол ахча хайда-хайда чіт парған. Мин депутат полар алнындох ол ахча позыдылған полтыр. Ам клуб полар алай чох, пілдізі чоғыл. Пістің олғаннар хайда чыылысчалар? Тимір чол хазында перрон полған, палалар анда одырҷаңнар. Ам автобус сахтаҷаң тохтағда чыылыс парчалар. Іди пістің олғаннар тасхар пас чӧрчелер.
Чуртағҷылар асхынах. Чииттер, Ағбанзар алай Хызылчарзар ӱгренерге парып, нандыра айланминчалар. Студенттер чайғы каникулларында тынанарға килзелер, станцияда чон толдыра пілдірче, – хозылған Жанна Ильинична.
– Почтальон тоғынча ба? – сурғабыс піс.
– Аның тоғызын хызырыбысханнар, чарым ставказын 0,3 идібіскеннер. Казанов паза Кызлас ааллардағы почтальоннарны ідӧк 0,3 ставкаа одырт салғаннар.
ШКОЛА
Полған на аалның чуртас ӧзені школа полча полар. Мының алнында Ӱгечіде 9 класстығ школа полған, че 2012 чылдаң пасталығ класстар ла артыс салғаннар, оларда 12 пала саналча. Амды ол Пирікчулдағы школаның филиалы полча. Улуғ класстарда ӱгренчеткен олғаннарны аал чӧбінің кінінзер автобустығ тарт чӧрчелер. Ӱгечідегі школанаң Елена Санникова устапча паза ікінҷі, тӧртінҷі класстарны ӱгретче, позы ол Пирікчулда чуртапча. Тоғысха школа автобузынаң кил парча. Аннаң пасха мында паза пір ӱгретчі пар – Тарина Кулемеева. Чиит ӱгретчі школада ікінҷі ле чылы істенче. Ол пастағы паза ӱзінҷі класстарны ӱгретче, ідӧк прай класстарда хакас тілі уроктарын апарча. Тарина Александровнаның чооғынаң, хакас тілі мында предмет чіли апарылча, че анзына неделяда пір ле час пиріл парған.
Уроктар соонаң олғаннарға кружоктар апарылбинча. Суббота-позырахта ла палалар Пирікчулзар хол-азахнаң тудызар секцияа электричкалығ пар килчелер. Аны Асхыстағы хоза ӱгредіг кінінің ӱгретчізі Муслим Брондуков иртірче. Тынағ кӱннерінде ӧнетін Пирікчулзар кил парча. Таныхтирға кирек, спорт секциязы тикке иртірілче. Че ӱгретчілер ӱгренҷілерін хайығ чох артыспинчалар. Каникулларда оларны хайди даа Ағбандағы музейлерзер алай олғаннар ойнаҷаң кінзер апар кил турарға кӱстенчелер.
ААЛ СИДІКСІНІСТЕРІ
Ӱгретчілердең пасха, школада техничка, чиис пызырҷаң ус паза тӧрт кочегар істенчелер. Любовь Кочелорова, палаларға татхыннығ чиис пызырып, 13 чыл тоғын парир. Аал чуртазынаңар чооғында чииттерге Ӱгечіде тоғыс чоғыл тіп хомзынған. Тоғынҷаң орыннар школа, библиотека паза тимір чол. ФАП-та істенген фельдшер пӱӱл апрельде тынаға парыбыстыр, аның орнына кізі табылғалах, аннаңар ол амды чабых турча. Имнег полызиинаң чуртағҷылар Пирікчулдағы имнег туразынзар айланчалар. Анда терапевт паза педиатр, табырах имнег полызии станциязы пар. Пасха специалисттер чӧбі кирек полза, Асхыссар парарға килісче.
Тимір чолда даа тоғынчатхан ӱс-тӧртче ле кізі саналча, олар тайғазар чӧрчелер. Ӱгечі станцияда, тізең, тимір чолның ікінҷі чолын салар тоғыстар уғаа ӧткін апарылчатса даа, анда пасха орыннардаң килген кізілер істенчелер. Андар даа чол салылчатхан тусха ла алчалар. Кӱскӱзіне читіре чол тимнел парарға кирек осхас тіп чоохтапча Любовь Алексеевна.
Аалдағылар мал даа кӧп тутпиныбысханнар. Онҷа ла сӧбіре полар тіпчелер чуртағҷылар. Владимир Сербигешев хонҷых Улуғ кичіг аалда ӧскен. Амды сӧбірезінең Ӱгечіде чуртапча, школада кочегар полып тоғынча.
– Чон малларын хызырча, ирткен чылда от чох полған. Пӱӱл ідӧк от чох полар тіпчелер. Аны садызарға итсе, най аарлыға сых парча, пу хысхызын пір тӱрім отты 3-4 муң салковайға сатханнар. Итті, тізең, аарлыға албинчалар, кӱскӱзін пір килограммны 180 салковайға алчалар, ам 210 салковайға кӧдіріл парған полар. Ағаа хоза Асхыссар сохчаң цехсар ал чӧрерге килісче. Мал хадарчызы чоғыл, мының алнында кізілер постары, теестезіп, кемнің нинҷе мал, ол син кӱн хадарҷаң полғаннарох. Аалда андада кӧп мал полған, – чоохтапча ирен. – Мин позым писче пас мал тутчам. Тракторым пар. Че от сапчаң орын чидіспинче. Чирлерні пасха аалдағы кізілер алғлап алғаннар, постары, тізең, от тимнебинчелер, пасха кізее дее пирбинчелер. Ікі арба от сыхчатхан покозым пар, ирткен чылда пір ле арба сапхам, аны читір парыбысхам. Піди ле полза, малым хызырарға килізер.
Аал чӧбі саринаң Ӱгечіге пір дее ниме иділбинче. Чолларны, сай урып, иптирге кирек. Тимір чолның пу сари сала оңдайлығ полза, тігі саринда машиналар чӧр полбинчалар. ФАП-сар даа, кирек полза, машиналар кил полбинча. Ӱр ниместе имҷілер диспансеризация иртірерге кил парғаннар, че андар чағын кір полбааннар – машиналары пат партыр. Пасха даа орамаҷа ирт полбиндырлар. Аал састығ орында турча. Мындағы чолларны ағастар салып иткен полғаннар. Ам грейдер сайны ідібіссе, ол ағастар кӧріндіре пол парчалар. Аннаңар сай урарға кирек.
Чоллардаң пасха, аал чуртағҷыларын Асхыс суғ кизіре ікі тахтаның амғы тустағы кӧрімі сағыссыратча. Чоғархы тахтазы сала оңдайлығ, итсе, аны даа тимір чол саларына сай тартчатхан аар таарлағ машиналар сайбап парирлар. Индіркі тахтазы, тізең, хаҷанох тиксі тыхтағ тоғыстарын иртірерін кирексіпче. Че Владимир Сербигешевтің чооғынаң, ол пірдеезіне кирек чохха тӧӧй. Аның ээзі кем полчатханы даа пілдістіг нимес. Пирікчулзар айланза, олар пасха аал чӧбіни тіп нандырчалар. Асхыс чоғархы аал чӧбі ідӧк, пісти нимес тіп, идерге хынминча. Итсе, хайзы даа тахтазы аал чуртағҷыларына кирек. Мал сӱрчелер, Асхыссар паза Ағбанзар парчатхан автобус тохтапчатхан орынзар анҷа чӧрчелер, уламох чоғархы тахтазынҷа автобус олғаннарны школазар тартча.
ӦТКІН УУҶА
Валентина Салдыгашева Асхыстағы культура туразында 30 азыра чыл істен салған. Алтыҷа чыл мының алнында пабазының туразынзар кӧс килібіскен. 70 час ас парған полза даа, ол уғаа ӧткін. Тӧреен аалының ағырсымнығ сурығларына чир-суғҷыларының хайиин айландырарға кӱстенче.
– Сидіксіністер пас азыра. Ікі тахтабыс, анда чазағ даа чӧрерге хорғыстығ, хайди машиналығ анда чӧрглеп алчалар. Тимір чол идіп, аар таарлағ машиналар анҷа чӧрчелер, минің турам хыринда палғаста пат парчалар. Пірсі оодыл парған, сайны андох тӱзірібіскен. Ам ол ідӧк чатча, кем аны чайар? Тахтаны кӧмес иртібіссе, ӧнетін канавалар хазылых полғаннар. Часхызын суғ, кӧдірілібіссе, анҷа ахчаң. Оларны тимір чол итчеткеннер чох идібіскеннер, таң. Ам суғ чолҷа ағар.
Депутадыбыс Валентина Геннадьевна Юркова тоғынминча, сӧcтерібісті пір дее испинче. Аалға кирегі халбинча. Чуртағҷыларның піреезі сӧп-сапты анда мында тастапча. Тағ тӧзінде ікі тура турча, анда ай-пораан. Кізілер парған чирде сӧпті тастапчалар. Мин олғаннарны ӱгредерге кӱстенчем, конфет чаҷынын даа тастабаңар, ізептеріңзер суғып ал турыңар тіп. Прай ол нимее ибде, сӧбіреде ӱгредерге кирек.
Аалда ӧӧнінде улуғ частығлар чуртапчалар, чииттер килген ползалар, чахсох поларҷых. Анаң чииттер тоғынарға хынминчалар нооза, – таныхтаан ууҷа.
Чииттерге тоғынҷаң орын пар ба тіп сурғанымда, ол нандырған: «Иб аразында тоғыс чоғыл ба? Чирде кем хазынар? Пісті кем азырир? Прайзы пиленге одырчабыс, прай нимені садығ туразынаң на алып алчабыс. Ол даа нимені ӧскірерге, аны тоғынарға кирек. Позыбыс итпезебіс, кем идер аны? Асхыссар киректернең чӧргем, анда чиит ӱгретчінең чоохтасхам. Пір ле палалығ. Ноға пір ле пала тіп сурғам? Хоза пала табарға кирек теем. Анзы «Чего нищету плодить» тіп нандырған. Мин ағаа син чох-чоостар санын хоспинчазың, син позыңны тоғыс чох артысчазың тіп чоохтаам. Полғаны ла іди сағынза, ӱгретчілерге ӱгретчең пала чох полар, олғаннар чохта, ааллар хызырылчалар, тоғынҷаң кізі чоғыл. Аннаңар сағынарға кирегӧк, постаңар ла нимес. Кӧп палалығ сӧбіреде ӧскеннер прайзы тоғынарға кӧнік парчалар. Чиит туста піреезі, палаларын ӱгренерге кӱстеп, ӱгренмезеңер, хой арығын на арығлирзар тіп чочытчаң. Анзы сабох. Ам пістің ӱгредігліг малҷылар, чирде істенер тоғынҷылар чоғыл. Тӱрче полза, ниме чиирбіс? Аны сағынзам, чӱрегім ағырча. Чирібіс чи хайдағ пай, аны хайраллабинчабыс».
СӦП-САП СУРИИ
Сӧп-сап чығарынаң палғалыстығ сурығны аалдағылар кӧдірібӧкчелер. Ӱгечіде ӧнетін контейнерлер турғызылбаан, устағ-пастағ чарадиинаң аал чӧбіне кірчеткен аалларда аны хаптарға чығар оңдай кирілген. Пу сурығ чуртағҷыларнаң ӱзӱрілбиндір. Хаптарны суббота сай аар таарлағ машина, киліп, тарт парыбысча. Пирікчулда хаптарны таарлаҷаң кізі хада чӧрчетсе, ӱгечідегілерге оларны постарына таарлирға килісче. Ибде иреннер чох полза, улуғ частығларға анзынаң сидік. Ідӧк машина килерін хадарарға кирек, кӧрбин халзаңох, тасталҷаң ниме-ноо ідӧк хала парча тіп чоохтапча аал чуртағҷызы Роза Никифорова. Аал пазы ол тоғысты идер кізі табыңар, ағаа 300 салковай тӧлирбіс тіптір. Че ол ахчаа тоғынар кізі табылбинча осхас.
Сомнар Дина Карамчаковани
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА, Татьяна КЫШТЫМОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы