ЧІТІГ ХАРАХТЫҒ КІЗІНІҢ ТИЛЕКЕЙІ ПАЙ
17.10.2017
Хабарлар
Хакас тілінде харахты, харах одын таныхтапчатхан сӧстер кӧп. Сӧстікте дее кӧрзе, харахтар ӧӧн, пӱдізі-кӧрімін таныхтапчатхан сӧстер илееде.
Глаголларны алып алза, аннаңох кӧп сӧс пірігістері алай сӧспектер сығыс килче.
Чир ӱстӱнде харах чох тіріг ниме чоғыл даа, неке. Тіріг нимес тее нимелер харахтығ поладыр: сӧзірбе харағы, ай-кӱн харағы, яблах харағы... Кізі пу чуртасха харахтығ чайалған. Андағ полбаан полза, чуртас тилирҷік пе. Харахтар 10 %-ке ле кӧрче, 90 % мииснең «кӧрчеттір». Хулах, теер паза чыс пастыра ибіркідең искіріглер кізее 8 % пирілче. Кӧрчеткен прай нимелердеңер искіріглер мииссер парча. Мындағ оңдайнаң ибіркі чуртастаңар сағыстар тӧріпче, пілістер пирілче.
Харах піске анҷа кӧп ниме пирче, че піс аның чазыт, хайхастығ тоғызынаңар паза пӱдізінеңер чахсы пілбинчебіс. Харах одынаң айғасчатхан специалисттер пу сурығларны ӧтіре пілчелер. Минің сурығларыма имнег наукаларының кандидады, позік категориялығ имҷi-офтальмолог, «Аяс» клиниканың устағҷызы Александр Иванович КОБЕЖИКОВ нандырған.
- Фотоаппаратты харах хоостыра сағын таап алғаннар тіпчелер...
- Харахтың пӱдізін алза, ол фотоаппаратха тӧӧй, диафрагма, объектив, матрица паза линза пар. Кізінің харах сетчатказы поладыр, фотоаппаратта, тізең, пленка турча. Сетчатка ибіркідең алған пілістерні мииссер «ысча». Анзы харах оды нервазы пастыра иділче. Фотоаппарат харах хоостыра тимнелген.
- Халғанҷы чылларда харах оды уйан полчатхан кізілер саны хозылча, ӧӧнінде школада ӱгренчеткен олғаннарның. Аалдаң аймах кінінзер алай городсар ӱгренерге парған паланың харахтары уйан кӧр сыхча. Кӧзідімге, 4-ҷі классха национальнай гимназиязар ӱгренерге килгенібісте, ӱгредіг чылы халғанҷызынзар класстың чарымының харах оды тӱс партыр, ырахха чахсы кӧрбинібіскеннер, очки кизерге киліскен. Паба-іҷелернің, тізең, харах оды чахсы. Нименең анзы палғалыстығ? Кем-де тіпче, чарытхы уйан сылтаанда алай ба книга кӧп хығырчатхан ӱчӱн харах оды уйан полып одырча.
- Мин хаҷан-да пу сурығ хоостыра наука диссертациязын арачылаам. Палаларның харах оды тӧбін полчатханы хаҷаннаңох ағырсымнығ сурығ полған. Андада, Асхыс паза Таштып ааллардағы интернаттарда чурттығ саарбах оолағастарны санға алып, істезіг иртіргебіс. Харах оды олғанның нациязы, чуртапчатхан орынның чир-чайааны паза иді-сӧӧгі пӱдізі хоостыра істезілген. 1990 чылларның соонзар ырахха чахсы кӧрбинчеткен ӱгренҷілернің саны 10 %-тең пӧзік ӧс парған. Ідӧк институтта ӱгренчеткен 20 частығ студенттерні сыныхтаабыс. Хакас чииттернің харах оды тӧбін полғаны 40 % полған полза, орыстарның 18 % полған.
Нименең анзы палғалыстығ, кӧні чоохтап полбаспын, че пу сурығ аннаң андар істезілче. Диссертация арачылапчатханымда, миннең сурғаннар: «Ноға сірернің чонның харахтары уйан кӧр сыхча?»
Ізе, пала школазар чахсы кӧрчеткен килче, пис класстаң улуғ класстарға теере аның харах оды уйан полып одырча. Мында сылтағлар - кірліг суғ, кии, ас-тамах паза витаминнер чидіспинчеткені, чарытхы саба пирілчеткені... Іди чітіг харахтығ кізі соонаң чуртас оңдайлары хоостыра харах одын чідірче. Че пӱӱнгі кӱнде имҷілер, пӧзік технологияларнаң тузаланып, харах одын айландыр пирчелер. Лазер хирургиязы ырахха даа, чағынға даа кӧрбинчеткеннерге полыс пирче. Глаукома, катаракта ағырығларны операция пастыра имнебісчелер. Россияда офтальмология лазер хирургиязы 2002 чылдаң чуртасха кирілген полза, Ағбанда, мындағ технологияларнаң тузаланып, чонны читі чыл артиинаң имнепчелер.
- Амғы туста палалар компьютер кистінде кӧп тус иртірчеткені харах одына хайди теелче?
- Компьютер кистінде ӱр тус одырған соонаң харахтар майых сыхчалар, хызарчалар, частанчалар. Харахтар ағы хурупча паза харах майың тоғын сыхча. Удаа олғаннар компьютер мониторына «чаба чада», тың чағыннаң аны кӧрчелер, ойнапчалар. Монитор тың хорғыс ағылбинча, че харахтар хурупчатханы оларға уйан теелче. Хаҷан олар ачып сыхсалар, компьютер кистінең хыйа парарға кирек. Мындағ оңдайнаң харах оды уйан полып одырча, соонаң чіт тее парарға айабас. Аннаңар, компьютер кистінде 45 минута тоғынып, 15 минута тынанып ал турарға кирек полча.
- Харахтарға линзалар турғызары прайзына килістіре бе?
- Мин 1996 чылда пос киреен азып, айланчатхан кізілерге линзалар турғызарынҷа тоғынғам. Прайзына ла линза кис чӧрері чарабинча нооза. Ол туста кӧп кізі айлан турған. Диагностика иртірген соонаң на линза кис чӧрерге чарапча алай чарабинча пілдістіг полча. Линзалығ харахтар ачыпчатса, частанчатса, хызарчатса, аннаң тузаланарға чарабас. Пілдістіг, харахха пасха ниме кизіртчетсе, ол «тоғырланча».
Линзаның чахсы даа, уйан даа сари пар. Спортнаң, туризмнең айғасчатханнарға, аңнап чӧрчеткеннерге ол туза, очки чіли харығ полбинча нооза. Чииттер очкиліг чӧрерге уйатчатсалар, линзанаң тузаланчалар. Че линзаның уйан сари - ол харахха кии чидіспинчеткені. Хай піреезі очки дее, линза даа кис чӧредір.
- Харах оды чітіг кізіні часкалығ кізее санирға чарир. Харах одын хайраллирдаңар хайдағ чӧптер пирерзер?
- Харах оды уйан полчатханы чиит полып одырча. 40 час ас парған кізі харааның хрусталигі хат сыхча. Пӱӱнгі кӱнде хырых частығларның киир кізіни осхас ағырығлар сығыс килче. Глаукома паза катаракта осхас ағырыға пастырчатханнар тоғыс таа чох халчалар, машиналығ чӧр полбинчалар. Операция соонаң харахтар имнел парча.
Харахтар изі чохтанчатса, кинетін уйан кӧрчеткенін сизін салзаңар, офтальмолог имҷізер хайди даа айланарға кирек. Компьютер кистінде кӧп тоғынчатса, пас ағыр сыхча, харахтар, хызарып, частанчалар, хазапчалар, хурупчалар. Харахха «хум» кір парған чіли пілдірчетсе, тынаныңар паза имҷізер айланыңар. Компьютер кистінде тоғынчатханнарның 80 %-інің хараа частанадыр.
Олғаннарның харах одын удаа сыныхтирға кирек. Іҷе поларға тимненчеткен ипчілерге харах хазиина хайығ саларға. 40 час ас парғаннарның алызығлар пол сығарға айабас. Ырахха чахсы кӧрбинчеткеннер чағынғы даа нимені уйан кӧр сыхчалар, книга хығыр полбинчалар. Іди оларға ікі очкинең тузаланарға килісче. Мынзы час хоостыра полчатхан алызығларға саналча. Сахар диабедінең, хан пӧзиинең майыхчатханнарға офтальмологтың чӧптері киректелче. Чылда пір хати харах одын сыныхтирға кирек ле. Тузалығ ас-тамах чиирге, хазых чуртас апарарға кирек полча. Харах сетчатказына «В» группа витаминнері паза цинк тузалығ.
Ідӧк харахтар гимнастиказын иртірерге кирек Харах одына, чоохха, миис тоғызына чахсы теелче пу тузалығ гимнастика хыймыраныстары: кӧміскілерні чоғар кӧдірерге, анаң чыы тудыбызарға, харахтарны пір минутаа нуубызарға, ӱс хати азып-чабарға, чабых ирінніг кӱлінерге, наахтарны істінзер тартынарға, сығырарға. Мындағ гимнастиканы, пасха массаж идіп, састы тартхлап тоозарға.
СӦС СОО: Мының алнында іҷе-пабалар палаа телевизорны чағыннаң кӧрерге чаратпаҷаңнар. Амды, тізең, компьютернең тузаланчатхан сылтаанда, чонның харах оды уйан полып одырча.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде