КӰРЕСТЕ УЛУҒ ІС АРТЫСХАН
23.06.2021
Хабарлар
Хакас спортының матырлары. Хакасиядағы грек-рим кӱрезіне кӧп кізі хозым иткен. Оларның санында СССР-ның спорт узы, тренер Александр Канзычаковты хайди даа адирға кирек
ӰГРЕТЧІЛЕР ООЛҒЫ
Александр Михайлович Таштып аймаандағы Ӧлең чазы аалда тӧреен. Пабазынаң іҷезі орындағы школада ӱгретчілер полып істенгеннер. Сӧбіре пазы Михаил Николаевич математика, музыка, физкультура уроктарын апарчаң. Хада хонғаны Анна Степановна олғаннарны орыс тіліне ӱгретчең. Чоохтирга кирек, Анна Степановнанын хыс фамилиязы Рвачёва. Аның тӧреен-ӧскен чирі - Рязань облазы. 1950 чылларда педагогика училищезін наа ла тоосхан орыс хысты ӧӧрелерінең хада ыраххы Сибирьзер тоғынарға ысханнар. Ол тӧреен чирінзер ӱс чыл пазынаң айланарга пӧгінген, че, хакас оолнаң сӧбіре тӧстеп, Таштып аймаанда халган.
Михаил Николаевичнең Анна Степановна - тыл тоғынҷылары. Илбек Ада чаа тузында оларга улуғларнаң тиңнең тиңе істенерге киліскен. Канзычаковтар ӱгренҷілеріне тирең пілістер пирерге, чуртаста кӧстирге кӱстенчеңнер. Тӱзімніг тоғызы ӱчӱн ынағ ирепчі «Істеніс ветераны» аарластығ атха турысхан.
Канзычаковтар чон аразына ікі оол кир салғаннар. Улииның ады Сергей, кічии - Александр. Очызына хакас спортында улуғ іс артызарға ӱлӱс тӱскен.
КӰРЕСНЕҢ ТАНЫСХАНЫ
Чир-суғҷыбыстың таниинаң, Ӧлең чазы паза Индіркі Сир аалларда спорт секциялары чох полған. Че олғаннар футбол, хоккей тӧреміл ойнаҷаңнар, саналығ чӱгӱрҷеңнер. Ағаа хоза, аалдағы палалар, паба-іҷелеріне полызып, аймах тоғыс итчеңнер: от пилетечеңнер, одың чарҷаңнар, мал-хус соонҷа кӧрчеңнер. Саша Канзычаков спортнаң айғас сыхханда, «аалдағы тимненіс» уғаа тузалығ полған. Спорт кӱрезінең хакас саарбах национальнай школада ӱгренчеткенде таныстыр. Александр Михайлович чоохтапча:
- Пабамнаң ічем мині национальнай школазар 6 класс соонаң ӱгренерге пирібіскеннер. Сизінгенде, миннең хада ӱгренчеткен оолағастар уроктар соонаң хайдар-да парыбысчалар. Ӱр сағынмин, оларның соонча сығыбысхам. Арғыстарым «Строитель» стадионзар (амды ол «Саяны» тіп адалча. - Авт.) олаңай кӱресче секцияа чӧрчеттірлер. Оларға кӧгізіп секцияа пазын салғам. Пастағы тренерім Николай Михайлович Инкижеков полған. Нинҷе-де тус пазынаң пасха залзар чӧр сыххам. Ол аал хонии техникумның стадионында орныххан. Анда, тізең, тренерлер Андрей Игнатьевич Асочаковнаң Михаил Игнатьевич Боргояков, теестезіп, тоғынғаннар. Пастағызы олғаннарны олаңай кӱреске кӧніктірген, ікінҷі тренер - грек-рим кӱрезіне.
Минің ол туста таң сағызым улуғ полған, таң харбазарға кӧңніме тың кірген, че пір саңай ікі секцияа чӧрчеңмін. 16.00 -17.00 часта Андрей Игнатьевичтің устаанынаң харбасчам, анаң грек-рим кӱрезінде кӱзімні сынапчам. Тутыр салғанда, таллирға киліскен. Аннаң сығара Михаил Игнатьевичсер ле чӧр сыххам. Итсе-де, оңдай полза, олаңай кӱресче марығларда араласчаңмын.
ПАСТАҒЫ ЧИДІГЛЕР
Тренер читінҷі класстын ӱгренҷізін спорт марығларына нинҷе-де ай пазынаң сығарған. Национальнай школаның первенствозында Саша Канзычаков сыйыхтығ орын чох халтыр. Аның соонда иртірілген национальнай школаның азых первенствозында ол алтын медаль холға кирген. Пу марығда Ағбанның, Минсуғның, Асхыстың чиит спортсменнері араласханнар. Олох чыл декабрьда саарбах олаңай кӱресче Хакас автоном облазының мариинда чемпион полыбысхан. 1971 чылның январьында, тізең, чир-суғҷыбыс олаңай даа, грек-рим дее кӱрестерінче Хызылчар крайының первенстволарында чиңістер тутхан. Ол чидіглер Саша Канзычаковтаң чахсы спортсмен сығарын киречілееннер.
Чиит кӱресчінің узы ӧс сыхханда, Михаил Игнатьевич аны аймах-пасха синде иртчеткен марығларға ал чӧрген. Чоохтирға кирек, харбасханда, Александр Михайлович дневник апарған. Анын танығларынаң, 9 класста ӱгренчеткенде, чир-суғҷыбыс 39 марығда кӱзін сынаптыр. Оларның санында хакас спортсмен Т.С.Бородиннің хумартхызына чарыдылған тиксі Союзтағы турнирде (Гомель, III орын), Сибирьнің паза Ыраххы Востоктың ӱгренҷілер аразындағы первенствозында (Чита, I орын), СССР-ның аалдағы спортсменнер аразындағы первенствозында (Элиста, II орын) паза пасхазында араласхан.
СССР МАРИИНЫҢ чиңісчізі
Александр Канзычаковтың ады 1972 чылда ырахха саблан парған. Ол чыл кӱресчі, саарбахтар аразында РСФСР синінде ирткен марығда алтын медаль утып, чир-суғҷыларына кӧп ӧрініс ағылған. Первенство Глазовта (Удмуртия) 10 - 12 ноябрьда ирткен. Чир-суғҷыбыс 52 кг кӧдірімде узын сынаан. Ол кӧдірімде 19 кізі харбастыр. Пу чиңіс Хакас автоном облазына улуғ чидіг полған.
Че сынап чиит спортсмен 1973 чылда хайхатхан. 10 класстың ӱгренҷізі Клайпедада (Литва) юниорлар аразында СССР-ның первенствозында чиңіс тутхан. Ол чыл 48 кг кӧдірімде 22 кізі харбастыр. Олар Баку, Ереван, Москва, Житомир, Тамбов паза пасха городтардаң полғаннар.
Хакас спортының тархынында Александр Канзычаковтың чиңізі уғаа танығлығ. Алында пістің спортсменнер Хакас автоном облазынаң пасха регионзар парыбысса ла, чидіглерге читчеңнер. Кӧзідімге, 1950 чылларда Харатаста чуртаан паза ӱгренген Владимир Каплунов. Ол шахтерлар городында аар атлетиканаң айғазарға пастаптыр. Кирее киліс сыхханда, аны Хабаровск крайындағы тренерлер постарынзар хығырғаннар. 1962 чылда Владимир Иосифович тилекей чемпионадында утхан, 1964 чылда Токиода кӱмӱс призеры полыбысхан.
Кӧп чыл Хакасияда чемпионнарны тимнеҷең оңдай чоғыл тіп саналҷаң. 1970 чылда Михаил Игнатьевичтің пасха ӱгренҷізі Семён Мамышев юниорлар аразында СССР-ның чемпионы полыбысханда, прайзы тренерге дее, спортсменге дее талаан полған тіп санаан. Александр Канзычаковтың чидии соонда, тізең, хакас кӱресчілерні РСФСР си-нінде пӧзік паалап сыхханнар.
1974 чылда тиксі Союзтағы ӱгренҷілер спартакиадазында РСФСР-ньің ӱчӱн Геннадий Тыгдымаевнең Григорий Кулумаев турысханнар. Пастағы спортсмен чемпион полыбысхан, ікінҷізі кӱмӱс медаль холға кирген. Г.Г. Тыгдымаев
1975 чылда СССР-ның первенствозын паза «Ынархас» чоннар аразындағы турнирін утып алған.
РСФСР-ның саблығ тренері Михаил Игнатьевич Боргояковтың ӱгренҷілері, аймах-пасха марығларда чиңістер тудып, пасха спорт кӧрімнерінең айғасчатханнарға кӧзідім полғаннар. 1970 чылларда Ағбанда стол теннизі чахсы тиліп сыххан, соонаң оларға ниик атлетиканаң айғасчатханнар хозылғаннар. Амғы туста Хакасия спортсменнерінің санында Олимп ойыннарынын призерлары пар. Республикада 40 артиинаң спорт кӧрімі тиліпче. 1970 чылларда хакас кӱресчілер, кибіске сығып, алтын медальлар утпаан ползалар, пу чидіглер поларчыхтар ни?
«СЫН АЛЫП ТӦРЕЕН КІЗІ»
Арғыстарының аразында Александр Михайлович кӱзінең сабланчаң. Пастағы кӧріске алып кізее тӧӧй полбаан: пӧзік нимес сыннығ, пик пӱдістіг, ол 48 паза 52 кг кӧдірімде харбасчаң. Ағаа хоза, чир-суғҷыбыс кибіске сыхса, «ыырҷыларына» тын хабынарға пирбин майыхтырҷаң. Пірее спортсменнер харбазар орнына тис чӧр сыхчалар. А.М.Канзычаков позы даа кӧйтіктенмеҷең, пасхаларына даа пирбеҷең. Итсе-де, кибісте марығ тузында хайдағ ла ниме полбинча.
Житомирде (Украина) 1973 чылда СССР-ның аалдағы чииттер марии ирткен. Анда аймах нациялығ спортсменнер кӱстерін сынааннар. Пастағы хабыста Александр Канзычаков мике иткенде, «ыырчының» холы хынҷых парған. Трибунадағы чон, пу киректі кӧріп, суулас сыхты. Пір кӧрігҷі чир-суғҷыбысха «Пычахтабызарбын!» хысхырған. Ікінҷі хабыста хакас оол «ыырҷызын» аңдара сӱзібіскен. Стадинонға толдыра хысхырыс: «Ӧдірібізербін!» Ӱзінҷі спортсмен ідӧк кинен пол парды. Тренерлер паза чарғыҷылар тудыс-хабыс пасталыбызарынаң чочын сыхханнар. Че пудурғы кӧрігҷі, хакас кӱресчінің холын тудып, ағаа «Сын алып тӧреен кізі полтырзың» тіп морсынтыр. Кӱреснең айғасчатханнарнын аразында пу кирек кип-чоохха айлан парған тиирге чарир.
КДЮСШ-тың ДИРЕКТОРЫ
СССР-ның спорт узы нормативін Александр Михайлович писче хати толдырған. Че ол ат ағаа 1975 чылда ла пирілген. 24 частығда чиит кізі, харбазарға тоос салып, тренер чолын пастирға чаратча. Ӱгренҷілерінің санында Юрий Поляковты, Сергей Кудряшовты, Сергей Боргояковты, харындастар Виктор паза Владимир Саражаковтарны таныхтирға кирек. Пастағы ікі спортсмен Россияның спорт устары полчалар. Хакас кӱрезіне хынчатхан улус Юрий Поляковты чахсы таныпча. 2011 чылда ол Тун пайрамда ниикке чӧрҷең машина утып алған. Ол чыл республикабыстың 20 чылы таныхталған.
Александр Канзычаков - ікі пӧзік ӱгредігліг специалист. Школа тоосхан соонда ол Ағбандағы ӱгретчілер институдында ӱгренген. 1980 чылларда чир-суғҷыбыс Омсктағы физкультура паза спорт институдында пілістерін алғытхан. 1994 чылда Александр Михайловичті наа ла тӧстелген комплекснай олған спорт школазының (КДЮСШ) директорына турғысханннар.
Наа учреждение кӧп чыл Ағбандағы спорт комитедінін кнезі полған Михаил Кунучаковтың кӱстенізінең тӧстелген. Чоохтирға кирек, совет тузында ДЮСШ-тар пос кӧңніліг спорт пірігістерінін (ДСО) холында полғаннар. 1987 чылда прай ДСО-ларны Профсоюзтарның тиксі Союзтағы пос кӧңніліг физкультура-спорт пірігізіне (ВДФСО) піріктірібіскенде, спорт школалар тоғызы ӱчӱн ВДСФО нандыр сыххан. Кӧзідімге, Профсоюзтарның областьтағы ДФСО-да алты спорт школа саналған. 1990 чылларда ахча чидіспинібіскен сылтаанда профсоюзтарның ДЮСШ-тары чабыл сыхханнар. Оларны ал халарға пӧгініп, Михаил Кунучаков ол туста Ағбан пазы полған Гавриил Георгиевич Нечаевтің хабазиинаң комплекснай олған спорт школазын азарға чаратхан.
Александр Михайловичтің таниинаң, пастағы туста учреждениеде пис спорт кӧрімінҷе секциялар тоғынғаннар: бокс, суғча чӱзері, грек-рим кӱрезі, шахмат паза меспектіг хоккей. Школазар 600 артиинаң пала чӧрген. Оларнаң тоғысты 17 тренер апарған. Соонаң учреждениеде спорт теелбектері, каратэ секциялары хозыл парғаннар. Пір туста тхэквондо апарылғанох. Ідӧк КДЮСШ-тың устағ-пастаа хазии уйан улусха марығлар иртірҷең. Александр Канзычаков, ахча тілеп, чиит спортсменнерге марығлар иртіріп, кӧп кӱс салған. Спорт школазы ӧмезінің кӱстенізі тикке парбаан. Пастағох чыл Россияның спорт узы нормативін Василий Шестаков толдырыбысхан. Ол суғҷа чӱзерінең айғасхан. Олох чыл пу аарластығ атха хоккеисттернең боксерлар турысханнар. 1995 чылда наа чидіг. Пістің хоккеисттер тренерлер Николай Баиновтың паза Валерий Баранцевтің устаанынаң Россия первенствозында чиңіс тутханнар.
Александр Канзычаков городтағы спорт школазынан 1994 - 2003 чылларда устаан. Ол хазнабыстың тархынында иң сидік тусха саналча. Хайди даа хатығ чухса, КДЮСШ-тың ӧмезі Александр Михайловичтің устаанынаң, олғаннарны хазых чуртасха кӧніктірген, улуғ спортсар чол асхан. Пӱӱнгі кӱнде Ағбанда 9 спорт школазы саналча. Оларның кӧбізі КДЮСШ-тан сыххан. Пу учреждениелер тӱзімніг тоғынчатханында чир-суғҷыбыстың хозымы пар.
Пӱӱл 31 майда саблығ кӱресчі Александр Канзычаков 65 чазын таныхтаан. Тынағда полза даа, ол тоғыс чох одырбинча, «Хайлах» чуртағҷыларға кӧріл парған клубта спорт инструкторы полып істенче. Аның ікі хыс. Улии Анжела Томскта чуртапча, очы хызы Мария туризм сферазында істенче.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде