САҒЫСТА ЧАХСЫ ЛА КӰННЕР ХАЛЗЫН
29.12.2021
Хабарлар
Чыл салтарлары. Алыптығ нымах чылы, хакас чонның съезді, Хакас Республикаа - 30 чыл, Хазна Думазынзар табығлар, нацпроекттер паза ковид - хайдағ полған Хакасияа 2021 чыл?
Алнындағы чыл, коронавирус чуғынңах ағырығ чапчаң тарапчатханы хоостыра, кізілернің чуртас оңдайын пілдірте алыстырыбысхан: хатығластар, ырахтын ӱгренері паза тоғынары, маскалығ чӧрері. Анымҷохтасчатхан 2021 чыл ӧӧнінде пуох ағырығнаң палғалыстығ полды. Чабал ағырығ тарааны чонны ікі чарыбысхан тиирге чарир - вакцина ӱчӱн полчатханнарға паза аннаң (аны турғыстырарға кӱстепчеткен оңдайнаң) тоғырларға. Полған на кізінің пос кӧрізі, анзынаң талас полбассың. Мин сағынчам, мында истерге кирек имҷілерні, интернет пастыра пасчатхан «дивандағы специалисттерні» нимес. Пу ағырығ кізі чуртазына сын хорғыс ағылча нооза. Туған-чағыннар, таныстар, хада тоғынчатхан арғыстар - нинҷе кізіні апарыбысты пу чабал ағырығ...
COVID-19 тиксі тилекейдегі хазналарның экономиказына теелген, Россия даа кризистең оортах пол полбаан - паалар, инфляция ӧскен паза ам даа ӧсче. Че ағырығ хайынчатса даа, чуртас тохтабинча.
Россияда 2021 чыл Наука паза технологиялар чылы полып ирткен. Республикада пу чылға чарыдылған мероприятиелер ас полбаан: алғым наука чыылығлары, конференциялары, марығлары. Че Хакасияа ол ідӧк Хакас чонның алыптығ нымаа чылы полған. Республика пазы Валентин Коновалов мындағ чарадығ алғаны, чазырбин чоохтаза, ӧріндірче: 2020 чыл Хакас тілі чылы полған, 2021 чыл - Алыптығ нымах чылы. Ӱлгӱ саринаң хакас чонына хайығ салылбинча тіп полбассың.
Хакас чонның алыптығ нымаа чылы, тізең, чыл пасталчатханда, 28 январьда, С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінде пайрамни азылған. Алыптығ нымах чылына чарыдылған кӧп аймах-пасха мероприятие ирткен, че, хомзынысха, пазох ла пандемия сылтаанда кӧп чон араласханы чох паза онлайн-режимде (Хакас чонның алыптығ нымаа чылының тиксі салтарларынаңар алынҷа материал сығар. - Ред.).
Часхы хакас чонның 14-ҷі съезді ирткенінең танығлығ полған. Пис чыл пазынаң иртірілчеткен улуғ чыылығ 15 апрельде С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінде ирткен. Делегаттар пу съездте хакас тілін хайраллир паза тилідер, хакас чииттерге вузтарда ӱгредіг орыннарын пирер, тоғыс табар сурығларны паза экологиянаң палғалыстығ сидіксіністерні кӧдіргеннер. Прай кӧдірілген сурығлар съездтің резолюциязынзар кирілген. Республиканың Улуғлар чӧбі пу сурығҷа Хакасия правительствозынаң тоғыс апарған, салтарында ол резолюцияны толдырҷаң мероприятиелер планы («чол картазы») чарадыға алылған.
Ӱлгӱ саринаң хакас тіліне алынҷа хайығ салылчатханын таныхтирға кирек. Пӱӱл кӱскӱзін республикада 2022 - 2027 чылларға хакас тілін хайраллирынҷа паза тилідерінҷе хазна программазы алыл парған. Программа тӧстирінҷе пастағнаң Хакасия пазы Валентин Коновалов сыххан. Мындағ алынҷа программа республикада пастағызын на алылды, мының алнында хакас тілінең палғалыстығ мероприятиелер «Регион политиказы», «Ӱгредіг тилізі», «Культура» хазна программалары хоостыра иртірілңеңнер.
Паза Хакасияда ікінҷі чылы пастағы классха парчатханнар аразында хакас тілін иң чахсы пілчеткенінҷе республика марии иртірілген. Пӱӱл марығның 100 чиңісчізіне 15-ер муң салковай читірілген. Пу марығ кемні-де ӧріндірче, кемні-де хомзындырча. Хайзы-да тіпче: «Тӧреен тілні ӱгренчеткені ӱчӱн хайди ахча алар?»
Чайғыны тиксі алза, республикаа ол амыр ирткен - чуғынҷах ағырығ тарапчатса даа, чон тоғынған, тынанған паза чуртасха ӧрінген.
Чайғының иң танығлығ кӱні - 3 июль. Пу кӱнде Хакас Республикаа 30 чыл толған. Хакасия, Россияның пос алынҷа субъекті полып, мынҷа тус чуртап салды, Хызылчар крайынаң позып алған соонаң. Мының алнында республика пайрамы алғым таныхталңаң полза, пӱӱл чуғынҷах ағырығ харығ пол парған. Чон Тун пайрам иртерін тың сағаан, пастап ол иртер тіп чарлалған. Че анаң, ковид тарааны ӧс сыхханда, ӱлгӱлер ӱлӱкӱнні иртірбеске чарадығ алғаннар. Хомзыныстығ, че кізі хазии артых ла.
Республика пайрамына чарыдылған кӧп аймах-пасха мероприятие, тізең, алғым полбаза даа, че ирткен. Олардаңар пістің газетада прай пазылған, хати чоохтирға кирек чоғыл, неке. Пір улуғ мероприятие, сала соонаң даа полза (август соонзар), ирткен - Ағбанның Пастағы май ачығында опера чылтыстары араласханынаң пайрамнығ концерт. Пу концертті республика чуртағңыларына ідӧк кӧні эфирҷе кӧріп аларға оңдай пирілген.
Кӱскӱ улуғ табығлар ирткенінең танығлығ полған - Россияның Хазна Думазынзар. Пу табығлар хайди-да хынығ ирткен. Чыл пасталғандох, Хазна Думазы депутадына Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашевті худалааннар, ол даа тоғырланмаан. Ағаа хоза, хакас чонның съездінде Хазна Думазынзар табығларда аның кандидатуразына хабазардаңар хыйғылар искірілген.
Че анаң кинетін, тигірдең ылачын чіли, наа кандидат сығыс килген - Сергей Сокол. Хакас кандидадыбыс чи? Пастап ӧкпеленген, партиядаң нимес, табығларға пос посты сығарған кандидат чіли сығар полған. Че анаң пола-пола наа кандидаттың саринда пол парған. Ниме полған ол? Ӧӧртін тӱзірілген сурыныс (чахығ)? Алай ол позы андағ чарадығ алған?
Че, хайди даа полза, табығлар олаңай иртпеен. Пістің 35 № пір мандаттығ Хакас табығ округынҷа ол кӱрезігде 10 кандидат араласхан. Ӧӧн кӱрезіг «Единая Россия» партияның кандидады Сергей Соколның паза орындағы кӱстер сығарған, КПРФ кандидады Валерий Старостиннің аразында парған.
Таныхтирға кирек, пу кӱрезігде пос посты сығарған кандидат Евгений Челтыгмашев партия кандидаттарынаң пір дее халбаан - ӧткін хайынып, табығҷыларны позының саринзар тартхан.
Іди ӱлгӱ партиязы кандидадынаң тиңе кӱресчең ікі кандидат полған - Валерий Старостин паза Евгений Челтыгмашев. Олар Хакасия чуртағҷыларына таныс политиктер, ікізі Ӧӧркі Чӧп депутады. Евгений Челтыгмашев - ідӧк хакас фамилиялығ чалғыс кандидат. Че, іди дее полза, олар пасха чирдең килген Сергей Соколны ас полбааннар. Ӱн пиріс салтарларынӌа, табығчыларның 28,97 %-і ағаа ӱнін пирген. Орындағы кандидаттар, Валерий Старостин (22,51 %) паза Евгений Челтыгмашев (16,83 %), соонда халғаннар.
2021 чыл тооза республикада нацпроекттерні чуртасха кирерінӌе тоғыстар ӧткін апарылған. Кӧзідімге, «Ӱгредіг» нацпроектче Хакасияда пӱӱл 3 школа (Ағбан городта -1 муң орынға 31 № школа, Чапаев паза Наа чир аалларда) паза 3 олған сады (Калинин, Пилтір аалларда, Асхыс станциязында) пӱдіріл парған.
Кӧп школада тыхтағ тоғыстары апарылған, кирек ниме-ноо алылған. Ідӧк нацпроектче Хакасияда 13 «Ӧзіс кіні» азылған, 18 школа автобузы алылған. Наа автотранспорт республика аймахтары аразында ӱлестірілген.
«Хазых хайраллиры» нацпроектче ідӧк кӧп пӱдіріг апарылған. Чыл пасталчатханда Ағбан пилтірі аймаандағы Зеленай аалда наа имнег амбулаториязы азылған, Орджоникидзе аймаандағы Хуйулығ хайа аалда - наа ФАП. Мартта Хубачарда аймахтың поликлиниказы азылған. Имнег туразын 2008 чылдох пӱдірерге пӧгінгеннер, че пӱдіріг 2011 чылда ла пасталған, ам хайди полза тимге сығарып алғаннар. Пӱдірігні тоозарына кирек ахчаның ӧӧн чардығы -190,6 миллион салковай - республика бюджедінең 2019 чылда Хакасия пазының чахиинӌа позыдылған. Ноябрьда ідӧк Ағбан пилтірі аймаандағы Московскай аалда наа имнег амбулаториязы азылған.
Республиканың радиология корпузының пӱдірии тоозылча. Ол план хоостыра пу чыл тоозылчатса тимге сығарға кирек. Аның паазы -1 миллиард артиинаң салковай. 2022 чылның пастағы кварталында, лицензия алған соонаң, учреждение пастағы пациенттерні алар тіп кӧрілче.
Россия правительствозының чарадиинӌа республиканың имнег учреждениелеріне - участковай имӌілерні, соона салдырбас имнег полызиин пирӌең паза ковиднең тоғынӌаң бригадаларны тарт чӧреріне - 21 ниик автомобиль читірілген. Оларны аларына 12 миллион салковай федеральнай ахча хорадылған. Ідӧк «Хазых хайраллиры» нацпроектче Хакасияа 39 ниик автомобиль пирілген, олар республиканың 14 имнег учреждениезі аразында ӱлестірілген. Транспортты аларына 27,3 миллион салковай хорадылған - 26,7 миллион салковай федеральнай бюджеттең, 600 муң салковай республика бюджедінең.
Аннаң пасха, Хакасияның имнег тураларында тиксі тыхтағ тоғыстары апарылған, наа имнег оборудованиезі алылған.
«Культура» нацпроектче ас нимес тоғыс иділгенін таныхтирға кирек. Алтай, Пии, Орджоникидзе, Шира паза Ағбан пилтірі аймахтарындағы культура тураларында тиксі тыхтағ тоғыстары толдырылған. Боград аймаандағы Знаменка аалда культура туразында тыхтағ тоозыл парир. Ол тоғыстарға 36 миллион салковай позыдылған.
Ідӧк нацпроект хоостыра пӱӱл 20,8 миллион салковайға тӧрт кӧс чӧрҷең кӧп функциялығ культура кіні алылған: Асхыс, Ағбан пилтірі, Боград паза Шира аймахтарына. Автоклубтар прай кирек обору-дованиеліг, сценалығ, оларның полызиинаң республиканың иң ыраххы аалларында даа концерттер кӧзідерге чарир.
Аннаң пасха, Ағбандағы 2 № паза Асхыстағы чайаачы олған школаларында тиксі тыхтағ иртірілген. Тоғыстарның тиксі паазы - 1,6 миллион салковай.
Хакасияның культура министерствозы национальнай проекттің таллағ марығларында ӧткін араласчаттыр. Министерство искіриинең, 2022 чылда нацпроектче Таштып аймаандағы Ибіг аалда паза Алтай аймаандағы Алтай аалда культура туралары пӱдірілері кӧрілче.
Паза республика аал хониинда чахсы чидіглерге читкенін таныхтирға кирек. Аал хонииндағылар пӱӱл хомай нимес урожай чыып алғаннар. Азынада сананыстардаң, Хакасияда пуғдай 81,9 муң тонна чыылған, сула - 59 муң тонна, кӧче - 7,4 муң тонна, гречиха - 6,2 муң тонна, рапс - 9,8 муң тонна. Мал ӧскірерінде ӱлгӱ аал хонииндағыларға аймах субсидияларнаң, гранттарнаң полысча. 2021 чылда нацпро-ект паза республиканың хазна программалары хоостыра пирілген хабазығның тиксі сині 123 миллион салковайға читтір.
Республиканың халых-политика чуртазын алза, Хазна Думазынзар ирткен табығларны санабаза, пӱӱл ол амыр ирткен тиирге чарир. Ӧӧркі Чӧптің декабрьдағы сессиязында республиканың килер чылға бюджеді дее хырыс-табыс чох алыл парған.
Мындағ полған піснең анымӌохтасчатхан 2021 чыл. Пілдістіг, полған на кізее ол аймах сарилығ полған: кемге-де часкалығ, кемге-де чобағлығ, кемге-де ӧріністіг, кемге-де хомзыныстығ. Че хайди сарнапча ырӌы Олег Газманов: «Мин пӱлес кӱннерні ӱлӱске айландырчам, мин айас кӱннерні позыма артысчам». Піс тее хомайны соона артызалар, сағызыбыста чахсы ла кӱннер халзын.
Чағдапчатхан Наа чылнаң, аарлығ хығырығчылар! Килчеткен чыл сірерге ӧрініс ле ағылзын, часкалығ, чахсы чуртастығ паза иң ӧӧні - пик хазыхтығ полыңар!
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде